Việt Nam sử lược/Quyển II/1928/Quyển IV/Chương IV
CHƯƠNG IV
SỰ CHIẾN-TRANH
1. Họ Trịnh đánh họ Mạc ở Cao-bằng. — 2. Nhà Thanh dấy nghiệp. — 3. Tình-thế họ Nguyễn ở miền Nam. — 4. Đánh nhau lần thứ nhất. — 5. Đánh nhau lần thứ hai. — 6. Đánh nhau lần thứ ba. — 7. Đánh nhau lần thứ tư. — 8. Đánh nhau lần thứ năm — 9. Đánh nhau lần thứ sáu. — 10. Đánh nhau lần thứ bảy.
1. Họ Trịnh đánh họ Mạc ở Cao-bằng. — Năm kỷ hợi (1599) vua Thế-tôn mất, Trịnh-Tùng cùng với các quan triều thần lập hoàng-tử là Duy-Tân 維 新 lên làm vua, tức là vua Kính-tôn 敬 宗. Qua năm sau (1600) bọn Phan-Ngạn, Ngô-đình-Nga và Bùi-văn-Khuê nổi loạn ở cửa Đại-an. Trịnh-Tùng ở Thăng long sợ bốn mặt thụ địch bèn rước vua vào Thanh hóa.
Đảng họ Mạc thấy thành Thăng-long bỏ không, bèn rước bà thứ-mẫu của Mậu-Hợp là Bùi-thị 裴 氏 về tôn lên làm quốc-mẫu, rồi cho người lên đón Mạc kính-Cung ở đất Cao-bằng.
Phan-Ngạn và Bùi-văn Khuê lại nghi ngờ nhau rồi giết lẫn nhau, còn Ngô đình-Nga thì về giúp nhà Mạc.
Trịnh-Tùng đem Kính-tôn vào Thanh-hóa rồi, thu xếp ra lấy lại Thăng-long, nhưng còn sợ mặt Thuận-hóa có biến chăng, bèn sai quan vào úy dụ ông Nguyễn Hoàng; đoạn rồi đem thủy bộ đại quân ra bắc, đánh bắt được Bùi-thị giết đi, còn Mạc kính-Cung 莫 敬 恭 bỏ chạy sang Kim-thành ở Hải-dương, sau thấy đảng của mình thua cả, lại bỏ Kim-thành chạy lên Cao-bằng.
Trịnh-Tùng lấy lại Thăng-long rồi sai quan vào rước vua ra, và sai các tướng đi tiểu trừ đảng họ mạc ở mặt Thái-nguyên, Lạng-sơn và Yên quảng.
Trịnh-Tùng càng ngày càng kiêu hạnh quá, vua cũng không chịu được, lại nhân họ Trịnh có con là Trịnh-Xuân 鄭 椿 muốn ganh quyền với người con trưởng là Trịnh-Tráng 鄭 梉. Vua Kính-tôn mới mưu với Trịnh-Xuân để giết Trịnh-Tùng, nhưng chẳng may sự không thành. Trịnh-Tùng bức vua phải thắt cổ chết, và bắt Trịnh-Xuân giam mấy tháng rồi tha.
Trịnh-Tùng giết vua Kính-tông rồi lập Hoàng-tử là Duy-Kỳ lên làm vua tức là vua Thần-tôn.
Năm quí-hợi (1623) Trịnh Tùng đau, hội các quan lại giao binh quyền cho con là Trịnh-Tráng 鄭 梉, và cho Trịnh-Xuân 鄭 椿 làm phó.
Trịnh-Xuân không bằng lòng, đem binh làm loạn đốt phá kinh thành, Trịnh-Tùng thấy biến, chạy về xã Hoàng mai, vào nhà Trịnh-Đỗ 鄭 杜, rồi cho gọi Trịnh Xuân đến bắt giết đi. Được mấy hôm Trịnh-Tùng mất ở chùa Thanh-xuân, thuộc huyện Thanh-trì.
Trịnh Tráng lên nối nghiệp làm chúa. Nhưng vì đảng Trịnh-Xuân còn làm loạn, cho nên mới đưa vua về Thanh-hóa. Vua phong cho Trịnh-Tráng làm Thái-úy Thanh-quốc-công 尉 清 國 公, tiết chế thủy bộ chư quân.
Bấy giờ có Mạc-kính-Khoan 莫 敬 寬 là cháu Mạc-kính-Cung xưng làm Khánh-vương 慶 王 ở đất Thái-nguyên. Trước đã bị quân họ Trịnh đánh phá mấy trận, phải lên ẩn núp ở đất Cao-bằng, nay thấy người nhà họ Trịnh làm loạn, lại đem quân về đóng ở làng Thổ-khối 土 塊, ở huyện Gia-lâm. Nhưng chẳng bao lâu Trịnh-Tráng ở Thanh hóa ra đánh, Kính Khoan lại phải chạy về Cao bằng.
Trịnh-Tráng dẹp yên đất Đông đô lại vào rước vua ra, và tự xưng làm Nguyên súy, Thống quốc-chính Thanh-đô-vương 元 帥, 統 國 政, 清 都 王, rồi sai con là Trịnh-Kiều 鄭 橋 đem quân lên đánh Cao bằng (ất-sửu 1625) bắt được Mạc-kính-Cung đem về giết đi. Mạc-kính-Khoan thì chạy sang Tàu rồi cho ngươi về dâng biểu xin hàng.
Triều-đình phong cho Kính-Khoan làm Thái-úy Thông-quốc-công 太 尉 通 國 公 và cho giữ đất Cao-bằng theo lệ cống tiến.
2. Nhà Thanh dấy nghiệp. — Khi Trịnh-Tráng ở An-nam ta mới lên nối nghiệp làm chúa và đang phải đánh dẹp họ Mạc ở đất Cao-bằng, thì ở bên Tàu nhà Minh mất nước.
Nguyên ở phía đông-bắc nước Tàu có một xứ gọi là Mãn-châu 滿 洲, có giống người Nữ-chân 女 眞 ở. Về đời nhà Tống người Nữ-chân đã lập nên một nước lớn gọi là Kim 金, xưng đế được 120 năm, rồi bị nhà Nguyên lấy mất. Nhà Nguyên đặt Vạn-hộ-phủ để cai-trị đất Mãn-châu
Sau nhà Minh giứt được nhà Nguyên, tuy ở Mãn-châu nhà Minh có đặt vệ-địa, nhưng mà người xứ ấy vẫn tự cai-trị lấy.
Đất Mãn-châu bấy giờ chia làm 4 bộ:
- Mãn-châu-bộ 滿 洲 部, (thuộc về Kiến-châu vệ-địa.)
- Trường-bạch-bộ 長 白 部, (thuộc về Kiến châu vệ-địa.)
- Đông-hải-bộ 東 海 部, (thuộc về Dạ-nhân vệ-địa.)
- Hỗ-luân-bộ 扈 倫 部, (thuộc về Hải-tây vệ-địa.)
Về cuối đời nhà Minh ở Trường-bạch-bộ có một người tên là Nỗ-nhĩ-cáp-xích 努 爾 哈 赤, tức là vua Thái-tổ nhà Thanh, đánh lấy tất cả đất bốn bộ, đóng kinh đô ở đất Thẩm-dương 瀋 陽, là Thịnh-kinh bây giờ.
Nỗ-nhĩ-cáp-xích mất, con lên nối nghiệp tức là Thanh Thái-tôn. Sau nhân được cái Truyền-quốc-tỉ của nước Tàu, Thái-tôn mới cải quốc-hiệu là Đại-thanh 大 清.
Con Thái-tôn tên là Phúc-lâm 福 臨 lên làm vua, tức là Thanh Thế-tổ, đánh lấy được cả đất Liêu-tây của nhà Minh.
Khi tướng nhà Minh là Ngô-tam-Quế 吳 三 桂 đang chống với quân nhà Thanh ở Sơn-hải-quan, thì Lý-tự-Thành 李 自 成 nổi lên vây đánh Yên-kinh. Vua Trang-liệt nhà Minh gọi Ngô-tam-Quế về cứu, nhưng về đến nửa đường, Tam-Quế được tin Yên-kinh đã thất thủ, Trang-liệt-đế và Hoàng-hậu đã bị giết. Tam-Quế lại trở về Sơn-hải-quan 山 海 關.
Lý-tự-Thành cho người gọi Tam-Quế về hàng, Tam-Quế không về. Tự-Thành đem quân đến đánh Sơn-hải-quan. Tam-Quế xin hàng nhà Thanh để lấy binh về đánh Tự-Thành.
Lý-tự-Thành đánh thua, phải bỏ Yên-kinh mà chạy, quân nhà Thanh vào giữ Yên-kinh rồi dời kinh-sư về đó
Các quan cựu thần nhà Minh lập Phúc-vương 福 王 lên làm vua ở Nam-kinh, nhưng sau vì các tướng không hòa với nhau, Phúc-vương phải ra hàng.
Phúc-vương hàng Thanh rồi, Đường-vương 唐 王 xưng đế ở Phúc-châu, chẳng bao lâu cũng bị bắt, phải nhịn ăn mà chết.
Dòng-dõi nhà Minh là Quế-vương 桂 王 xưng đế ở đất Triệu-khánh (thuộc tỉnh Quảng-tây) được mấy năm, bị quân nhà Thanh đến đánh, phải chạy sang Diến-điện. Vua Diến-điện bắt Quế-vương nộp cho Ngô-tam-Quế. Tam-Quế đem giết đi. Từ đấy nhà Thanh nhất thống nước Tàu.
Khi Quế-vương xưng đế ở đất Quảng-tây, có ý muốn nhờ An-nam cứu viện, cho nên mới phong cho vua Thần-tôn nhà Lê làm An-nam quốc-vương và phong cho Trịnh-Tráng làm phó vương.
Khi ấy ở phía bắc nước Tàu đang loạn, họ Mạc thì đã về hàng, Trịnh-Tráng mới nhân dịp quyết ý đi đánh họ Nguyễn ở phía nam.
3. Tình thế họ Nguyễn ở xứ Nam. — Từ khi ông Nguyễn-Hoàng 阮 潢 về Thuận-hóa rồi, bề ngoài tuy vẫn chưa ra mặt chống với họ Trịnh, nhưng bề trong thì hết sức lo sự phòng bị. Xem như năm quí-sửu (1613), khi ông Nguyễn-Hoàng sắp mất gọi người con thứ 6 là ông Nguyễn-phúc-Nguyên 阮 福 源 vào dặn rằng: « Đất Thuận, Quảng này bên bắc thì có núi Hoành-sơn 橫 山, sông Linh-giang, bên nam thì có núi Hải-vân và núi Bi-sơn thật là một nơi trời để cho người anh-hùng dụng võ. Vậy ta phải thương yêu nhân dân luyện tập quân sĩ để mà gây dựng cơ-nghiệp về muôn đời ». Xem lời ấy thì biết họ Nguyễn đã có ý muốn độc-lập để chống với họ Trịnh.
Khi ở ngoài Bắc Trịnh-Tùng 鄭 松 mất, chúa Sãi là ông Nguyễn-phúc-Nguyên bảo các quan rằng: ta muốn nhân dịp này mà ra đánh họ Trịnh, nhưng hiềm vì công việc chưa xong, vậy thì hãy sai người ra phúng điếu, trước là cho phải cái nghĩa hôn-nhân với nhau, sau là nhân thể xem tình ý ngoài Bắc ra thế nào.
Bấy giờ ở xứ Nam lại có những người tôi giỏi giúp rập, như bọn ông Nguyễn-hữu-Dật 阮 有 鎰, ông Đào-duy-Từ 陶 維 慈 và ông Nguyễn hữu-Tiến 阮 有 進 đều là người có tài trí cả.
Nguyễn hữu-Dật 阮 有 鎰 là người làng Gia-miêu, huyện Tống-sơn, tỉnh Thanh hóa, học rộng tài cao, và lại có tài hùng biện, đánh giặc giỏi, thật là một bậc văn võ kiêm toàn.
Đào-duy-Từ 陶 維 慈 là người làng Hoa-trai, huyện Ngọc-sơn, phủ Tĩnh gia, tỉnh Thanh-hóa. Vì ông là con nhà xướng hát cho nên không được đi thi, ông phẫn trí mới đi vào xứ Nam tìm đường lập công, nhưng chưa gặp được người tiến cử cho, bèn vào ở chăn trâu cho một nhà phú-gia ở làng Tùng-châu 叢 洲 phủ Hoài-nhân (nay là Bình-định). Ông làm bài « Ngọa-long-cương 卧 龍 崗 » để tự ví mình với ông Gia-cát-Lượng. Sau có quan Khâm-lý là Trần-đức-Hòa 陳 德 和 biết Duy-Từ là người có tài, đem về nuôi, và gả con gái cho, rồi đưa dâng chúa Sãi. Chúa dùng làm Nội-tán 內 贊, phong làm Lộc-khê-hầu 禄 溪 侯[1].
Nguyễn-hữu-Tiến 阮 有 進 cũng là người Thanh-hóa, làng Vân-trai, huyện Ngọc-sơn, võ nghệ tinh thông, dùng binh rất có kỷ-luật, thật là một người làm tướng có tài vậy.
Những người ấy giúp chúa Nguyễn, bày mưu định kế, luyện tập quân lính, xây đồn đắp lũy để chống với quân họ Trịnh[2].
Khi những đồn lũy đã kiên cố, binh lương đã đủ rồi, chúa Sãi mới ra mặt không thần phục họ Trịnh nữa, và sai tướng ra chiếm giữ lấy đất Nam-bố-chính 南 布 政 là đất ở phía nam sông Linh-giang 𤅷 江 để làm chỗ chống giữ. Từ đó họ Trịnh và họ Nguyễn đánh nhau tai hại trong khoảng 45 năm ở đất Quảng-bình, Hà-tĩnh bây giờ.
4. Đánh nhau lần thứ nhất — Năm đinh mão (1627) nhân khi nhà Minh bên Tàu còn đang chống nhau với nhà Thanh, và họ Mạc ở Cao-bằng thì về hàng, Trịnh-Tráng 鄭 梉 mới sai quan vào Thuận-hóa giả tiếng nhà vua sai vào đòi tiền thuế từ ba năm về trước.
Tờ sắc làm bằng chữ nôm như sau này:
Hoàng-thượng sắc dụ cho Thái-bảo Thụy-quận-công là Nguyễn-phúc Nguyên được biết rằng:
Mệnh lịnh triều-đình,
Đạo làm tôi phải nên tuân thủ;
Thuế má phủ huyện,
Tướng ngoài cõi không được tư chuyên.
Trước đây trẫm có sai Công-bộ Thượng thư là Nguyễn-duy-Thì, Bá-khê-hầu là Phan-văn-Trị vào Thuận-hóa-đạo đạt tình ý, chỉ bảo đường họa phúc, để cho tỉnh biết mà phục tùng quyền chính triều-đình. Không ngờ nhà ngươi mang lòng dùng dằng, tối đường tới lui, nói thoái thác cho lôi thôi ngày tháng, để đến nỗi thuế-má thiếu thốn, không đủ việc chi nhu, đạo làm tôi như thế đã phải chưa? Nhà ngươi nay nên đổi lỗi trước giữ gìn phép tắc. Phàm ngạch thuế trong hai xứ Thuận, Quảng, từ năm quí hợi về trước, có phải đã mất mùa thì xá cả cho; còn từ năm giáp-tí đến nay phải tính cho đủ số theo lệ trước, tải thuyền đem ra nộp cho đủ; và phải chỉnh tề binh mã, hoặc thân đến kinh đô triều hạ, hoặc phải sai con đi thay, để coi xem nghi vệ trong nước, và để tỏ giãi tấm lòng làm tôi. Nếu thế thì Triều-đình sẽ phong thêm cho chức tước vinh hiển, để rạng tỏ đến tổ tôn. Nhược bằng thoái thác không đến, thì tức là phạm tội với triều-đình.
Khâm tai dụ sắc!
Chúa Sãi tiếp sứ nhưng không chịu nộp thuế. Trịnh Tráng lại sai sứ mang sắc vua Lê vào dụ chúa Sãi cho con ra chầu, và lấy 30 con voi cùng 30 chiếc thuyền để đưa đi cống nhà Minh. Chúa Sãi cũng không chịu.
Trịnh-Tráng thấy vậy, bèn quyết ý đánh họ Nguyễn, sai Nguyễn-Khải 阮 啟 và Nguyễn danh-Thế 阮 名 世 đem 5.000 quân đi làm tiên-phong vào đóng ở xã Hà-trung 河 中, (tục gọi là Cầu-doanh) rồi đem đại binh, rước vua Lê đi đánh mặt Nam.
Chúa Sãi sai cháu là Nguyễn-phúc-Vệ 阮 福 衞 làm tiết-chế cùng với Nguyễn-hữu-Dật đem binh mã ra giữ các nơi hiểm yếu. Quân họ Trịnh đến đánh, chết hại rất nhiều. Bọn Nguyễn-hữu-Dật lại đặt ra một kế khiến cho quân Trịnh phải rút về, sai người đi nói phao ra rằng ở ngoài Bắc có Trịnh-Gia 鄭 嘉 và Trịnh-Nhạc 鄭 岳 sắp làm loạn.
Trịnh-Tráng nghe tin ấy trong bụng sinh nghi, không biết thực hư thế nào, bèn rước vua và rút quân về Bắc.
5. Đánh nhau lần thứ hai. — Năm canh-ngọ (1630) chúa Sãi nghe lời Đào-duy-Từ, sai người đem sắc dụ ra trả vua Lê, rồi sai tướng đánh lấy phía nam ngạn sông Linh-giang để chống với quân họ Trịnh. Đến năm quí-dậu (1633) nhân khi chúa Sãi có người con thứ ba tên là Ánh 渶, trấn-thủ ở đất Quảng-nam, có ý muốn tranh quyền, bèn sai người đưa thư ra Thăng-long xin chúa Trịnh đem quân vào đánh, bắn súng làm hiệu, thì sẽ làm nội ứng. Ánh lại xin chúa Sãi cho ra trấn-thủ đất Quảng-bình để cho tiện làm mưu gian, nhưng chúa Sãi có lòng ngờ, không cho.
Khi Trịnh-Tráng được cái thư của ngươi Ánh gửi ra, liền đem đại-binh vào đóng ở cửa Nhật-lệ 日 麗 (cửa Đồng-hới).
Chúa Nguyễn sai Nguyễn-văn-Thắng 阮 雲 勝 và Nguyễn-hữu-Dật 阮 有 鎰 đem quân ra chống giữ.
Quân họ Trịnh đến đợi hơn 10 ngày, không thấy tin tức gì của ngươi Ánh, bèn lui quân ra để chờ.
Quân lính đợi lâu thành ra lười biếng, quân họ Nguyễn mới xuất kỳ bất ý, đổ ra đánh đuổi.
Trịnh-Tráng thấy sự không thành, rút quân về.
6. Đánh nhau lần thứ ba. — Năm ất hợi (1635) chúa Sãi là Nguyễn-phúc-Nguyên mất, con là Nguyễn-phúc Lan 阮 福 瀾 lên nối nghiệp làm chúa, gọi là chúa Thượng.
Lúc ấy ngươi Ánh ở Quảng-nam nghe tin chúa Sãi mất rồi, anh lên nối nghiệp, bèn phát binh làm phản. — Bấy giờ có Nguyễn-phúc Khê giúp chúa Thượng, sai quân vào đánh, bắt được ngươi Ánh, lấy nghĩa « Anh em là tình riêng, phép nước là nghĩa lớn » đem giết đi.
Trịnh-Tráng thấy anh em họ Nguyễn tranh nhau, sai tướng vào đánh đất Nam-bố-chính, giết được tướng họ Nguyễn là Bùi-công-Thắng 裴 公 勝, rồi tiến lên đóng ở cửa Nhật-lệ.
Đến năm quí vị (1643) Trịnh-Tráng đem đại-binh và rước vua Lê vào đất Bắc-bố-chính. Nhưng bấy giờ đang tiết tháng tư, khí giời nóng lắm, quân sĩ chết hại rất nhiều, Trịnh Tráng phải rút về Bắc.
7. Đánh nhau lần thứ tư. — Năm mậu-tí (1648) Trịnh-Tráng sai đô-đốc Tiến-quận-công 進 郡 公 là Lê-văn-Hiểu 黎 文 曉[3] đem quân thủy bộ vào đánh xứ Nam; bộ binh
Bấy giờ có hai cha con ngươi Trương-phúc-Phấn 張 福 奮 cố sức giữ lũy Trường-dục 長 育, quân họ Trịnh đánh mãi không tiến lên được.
Chúa Nguyễn sai con là Nguyễn-phúc-Tần 阮 福 瀕 đem binh ra chống giữ với họ Trịnh, khi ra đến Quảng-bình, Nguyễn-phúc-Tần hội các tướng lại bàn rằng: « Quân kia tuy nhiều, nhưng mà người đánh giỏi thì ít. Nếu đến đêm ta cho voi xông vào rồi đem đại quân đến đánh là chắc phá được. » Đoạn rồi, một mặt cho thủy-quân đi phục sẵn ở sông Cẩm-la để chặn đường quân Trịnh chạy về; một mặt sai Nguyễn hữu-Tiến đem 100 con voi đến canh năm xông vào trại quân Trịnh, quân bộ tiếp sau vào đánh phá. Quả nhiên quân Trịnh thua to chạy về bắc, lại gặp quân thủy của họ Nguyễn đón đường đuổi đánh mãi đến sông Lam-giang mới thôi.
Trận ấy quân họ Nguyễn bắt được mấy người tướng và 3.000 quân của họ Trịnh.
Trịnh Tráng thấy quân mình thua, sai Lê-văn-Hiểu 黎 文 曉 cùng với Trần-ngọc-Hậu 陳 玉 厚 lĩnh một vạn quân đóng ở Hà trung, Lê-hữu-Đức 黎 有 德 cùng với Vũ-Lương 武 良 đóng ở Hoành-sơn, Phạm-tất-Toàn 范 必 全 đóng ở đất Bắc-bố-chính để phòng giữ quân họ Nguyễn.
Lúc bấy giờ ở trong Nam thì chúa Thượng mất, truyền nghiệp chúa lại cho con là Nguyễn-phúc-Tần, gọi là chúa Hiền. Ở ngoài Bắc thì vua Chân-tôn mất, không có con, Trịnh-Tráng lại rước Thần-tông, Thái-thượng-hoàng, về làm vua lần nữa.
Họ Trịnh vào đánh họ Nguyễn đã mấy phen, đánh phen nào thì hao binh tổn tướng phen ấy, thế mà vẫn không chịu thôi việc chiến-tranh. Đến năm ất-vị (1655) quân nhà Trịnh lại vào đánh đất Nam-bố-chính. Bấy giờ chúa Hiền mới quyết ý đem quân ra đánh họ Trịnh.
8. Đánh nhau lần thứ năm. — Tháng tư năm ất-vị (1655) chúa Hiền sai Thuận-nghĩa-hầu là Nguyễn-hữu-Tiến 阮 有 進, Chiêu-vũ-hầu là Nguyễn-hữu-Dật 阮 有 鎰 đem quân qua sông Linh-giang ra đánh đất Bắc-bố-chính, tướng họ Trịnh là Phạm-tất-Toàn về hàng.
Quân nhà Nguyễn tiến lên đến Hoành-sơn, gặp quân của Lê-hữu-Đức, đánh đuổi một trận, rồi thừa thắng đánh đến đồn Hà-trung. Lê-văn-Hiểu chống không nổi, phải cùng với Lê-hữu-Đức rút quân về giữ An-trường 安 場 (tức là thành Nghệ-an bây giờ).
Nguyễn-hữu Tiến đem binh đến đóng ở huyện Thạch-hà, Lê văn-Hiểu và Lê-hữu-Đức lại sang đóng ở xã Đại-nại 大 奈.
Trịnh Tráng thấy bọn Lê-văn-Hiểu bãi binh ở Hà-trung, bèn cho sứ vào trừu về kinh, và sai Trịnh-Trượng 鄭 杖 vào làm Thống-lĩnh, kinh-lược đất Nghệ-an.
Lê-văn-Hiểu bị đạn ở chân, về đến nửa đường thì chết, còn bọn Lê-hữu-Đức, Vũ-Lương đều phải giáng chức cả.
Trịnh-Trượng tiến binh lên đến huyện Kỳ-hoa, cho thủy-binh vào đóng ở cửa Kỳ la.
Nguyễn hữu Tiến thấy quân họ Trịnh đã tiến, bèn rút quân về sông Linh giang để dử quân nghịch. Nhưng mà Trịnh-Trượng thấy tự nhiên quân Nguyễn bỏ về như vậy sợ có mưu kế gì, không dám đuổi, bèn đóng quân ở lại Lạc-xuyên 樂 川, rồi cho 500 người vào đóng ở đồn Hà-trung.
Nguyễn-hữu Tiến thấy quân họ Trịnh không đuổi, bèn đem quân đến đánh quân Trịnh ở Lạc-xuyên; còn Nguyễn-hữu Dật thì đem thủy binh ra đánh cửa Kỳ-la, đuổi chiến thuyền của họ Trịnh về cửa Châu-nhai.
Nguyễn-hữu-Tiến và Nguyễn-hữu-Dật thừa thắng tiến binh lên đánh quân họ Trịnh, rồi chiếm giữ lấy đồn Lạc-xuyên. Binh tướng họ Trịnh phải chạy về An-tràng.
Bấy giờ những huyện ở phía nam sông Lam-giang (tức là sông Cả bây giờ) là huyện Kỳ-hoa, huyện Thạch-hà, huyện Thiên-lộc, huyện Nghi-xuân, huyện La-sơn, huyện Hương-sơn, huyện Thanh-chương, cả thảy là bảy huyện đều thuộc về họ Nguyễn cả.
Tin quân Trịnh thua ở Lạc-xuyên ra đến Thăng-Long, Trịnh-Tráng giáng Trịnh-Trượng xuống làm đô-đốc, rồi sai con là Trịnh-Tạc 鄭 柞 vào Nghệ-an làm Thống-lĩnh để chống giữ với quân họ Nguyễn.
Bọn Nguyễn hữu-Tiến thấy quân Trịnh-Tạc lại tiến, liền lui quân về đóng ở Hà trung để giữ trận thế. Nhưng bấy giờ ở ngoài bắc lắm việc Trịnh Tráng phải gọi Trịnh Tạc về, để tướng là Đào-quang-Nhiêu 陶 光 饒 ở lại trấn thủ đất Nghệ-an, đóng ở An-Tràng, sai Thân-văn-Quang 申 文 觥, Mẫn-văn-Liên 閔 文 蓮 đóng ở làng Tiếp-vũ 接 武 (thuộc huyện Thiên lộc) thủy quân đóng ở sông Khu-độc 軀 犢 (thuộc huyện Nghi-xuân).
Qua năm bính-thân (1656) quân họ Nguyễn đến đánh đồn Tiếp-vũ, bọn Thân-văn-Quang bỏ chạy, Nguyễn-hữu Tiến đem quân đến đóng ở sông Tam-chế. Còn Nguyễn-hữu-Dật tiến binh đến núi Hồng lĩnh 鴻 嶺, gặp quân họ Trịnh đánh đuổi đến đất Mẫn-tường, rồi lại gặp thủy binh của Vũ-văn-Thiêm 武 文 添, đánh phá một trận, Văn-Thiêm thua chạy. Quân họ Nguyễn thừa thắng tiến lên đến làng Minh-lương và làng Bình-lạng gặp quân của Đào-quang-Nhiêu, hai bên đánh nhau một trận rất dữ. Đào-quang-Nhiêu thua chạy về An-tràng, dâng biểu tạ tội và xin viện binh
Trịnh-Tráng sai người con út là Ninh-quận-công Trịnh-Toàn 寧 郡 公 鄭 𣒀 (tục hay gọi là ông Ninh) vào làm thống-lĩnh trấn-thủ đất Nghệ-an.
Trịnh-Toàn vào đến Nghệ-an, đốc chư quân tiến lên đến Thạch-hà 石 河, sai Đào-quang-Nhiêu 陶 光 饒 và Dương-Hồ đem binh đến đóng ở làng Hương-bộc và ở làng Đại nại, sai Lê-sĩ-Hậu 黎 仕 厚, Bùi-sĩ-Lương 裴 士 良 đem thủy quân đến đóng ở Nam-giới (?), và sai Vũ-văn-Thiêm 武 文 添 đem thủy-quân đến đóng ở Châu-nhai.
Nguyễn hữu-Tiến thấy quân họ Trịnh cử động như vậy, bèn sai bọn Dương-Trí 楊 智, Tống-phúc-Khang 宋 福 康 cùng với Nguyễn-hữu-Dật 阮 有 鎰 đem thủy bộ quân đến đánh quân Trịnh ở Nam-giới, lấy được hơn 30 chiếc thuyền, rồi tràn xuống sông Lam-giang đánh Vũ-văn-Thiêm ở Châu-nhai. Vũ-văn-Thiêm phải bỏ thuyền mà chạy.
Trịnh-Toàn thấy các đạo thủy binh của mình đã thua, bèn rút về đóng ở bến Hoạt 活, bỗng nghe tin toán quân của Đào-quang-Nhiêu bị vây ở Hương-bộc 香 瀑, lập tức đem quân đến cứu, hai bên đánh nhau ở làng Đại nại 大 奈, quân họ Nguyễn chạy về Hà-trung. Trịnh-Toàn và Đào quang-Nhiêu đem quân đuổi đến Tam-lộng bị quân của Nguyễn-hữu-Tiến và Nguyễn-hữu-Dật đón đường đánh phá. Trịnh-Toàn lại thua, phải chạy về An tràng.
Trịnh-Toàn từ khi vào trấn-thủ đất Nghệ-an, hậu đãi tướng sĩ, yêu mến quân dân, lòng người đều phục; nhưng chẳng được bao lâu, Trịnh-Tráng mất, Trịnh-Tạc 鄭 柞 lên thay, thấy em có nhiều người mến phục, lấy làm nghi kỵ, bèn cho con là Trịnh-Căn 鄭 根 vào cùng trấn đất Nghệ-an, có ý giữ để cho khỏi biến loạn. Đoạn rồi, cho người vào đòi Trịnh-Toàn về kinh, trách sao không về chịu tang, bắt bỏ ngục giam chết.
Binh quyền ở Nghệ-an giao lại cho Trịnh-Căn. Đến tháng 6 năm đinh-sửu (1657) Trịnh-Căn chia quân làm 3 đạo, sai Lê-Hiến 黎 憲 làm tướng trung-quân, sai Hoàng-nghĩa-Giao 黄 義 膠 làm tướng tả-quân, sai Trịnh-thế-Công 鄭 世 功 làm tướng hữu quân, sang sông Lam-giang rồi tiến lên đánh tướng nhà Nguyễn là Tống-hữu-Đại 宋 有 大 ở làng Nam-hoa (thuộc huyện Thanh-chương).
Nhưng vì có người báo trước bọn Nguyễn-hữu-Tiến đã phòng bị cả, đến khi quân Trịnh đến, thì mắc kế phải thua, may nhờ có quân Trịnh-Căn tiếp ứng, cho nên mới rút về được.
Từ đó quân hai bên cứ giữ nhau ở sông Lam-giang thỉnh thoảng đánh nhau một trận, như tháng chạp năm mậu-tuất (1658) đánh ở làng Tuần-lễ 循 禮 (huyện Hương-sơn) quân họ Nguyễn thua phải lùi; đến tháng tám năm canh-tí (1660) đánh ở Nghi-xuân, quân họ Trịnh thua bỏ thuyền mà chạy; qua tháng 9 năm ấy đang khi quân họ Nguyễn còn đóng ở làng Hoa-viên (tức là làng Xuân-viên bây giờ), Trịnh-Căn định sang lấy núi Lận sơn 吝 山 để giữ trận thế, bèn sai Hoàng-nghĩa-Giao 黄 義 膠 và Phan-kiêm-Toàn 潘 兼 全 đem binh sang sông Lam-giang ở làng Âm-công, và sai Lê-Hiến 黎 憲[4] đi xuống phía Hội thống rồi sang sông, chờ đến nửa đêm thì hai đạo cùng tiến cả.
Đạo quân của Đào-nghĩa-Giao đi đến Lận-sơn bị quân của Nguyễn-hữu-Dật đánh và vây ngặt lắm. Bấy giờ Trịnh-Căn đứng thị chiến trên núi Quyết-dũng (ở gần Bến-thủy bây giờ), trông thấy quân mình bị vây nguy cấp lắm, liền sai quân sang cứu, và truyền cho thủy quân đến bờ sông mà bắn lên, quân họ Nguyễn phải lùi.
Còn đạo quân của Lê-Hiến và Mẫn-văn-Liên sang đến làng Tả-ao gặp quân họ Nguyễn, hai bên đánh nhau, Mẫn-văn-Liên tử trận, nhưng quân họ Nguyễn phải bỏ Hoa-viên lui về đóng ở Nghi-xuân.
Lúc ấy đại-quân của Nguyễn-hữu-Tiến đóng ở Nghi-xuân, còn Nguyễn-hữu-Dật thì đóng ở Khu-đốc. Chúa Hiền cũng đem binh đến tiếp ứng, đóng ở làng Phù-lộ (nay là làng Phù an thuộc huyện Bình-chính, Quảng bình). Nguyễn-hữu-Dật lẻn về ra mắt chúa Hiền, kể đầu đuôi mọi việc đánh lấy thế nào. Chúa Hiền mừng lắm, cho Hữu-Dật một thanh bảo-kiếm bằng vàng và lại sai trở lại đánh giặc.
Nguyễn-hữu-Tiến biết việc ấy, trong bụng lấy làm không bằng lòng, và bấy giờ lại nhân có những sĩ tốt mới hàng ở đất Nghệ-an, thường hay bỏ trốn, Hữu-Tiến bèn hội chư tướng lại để bàn xem nên đánh hay là nên lui về. Mọi người đều muốn lui về duy chỉ có Nguyễn-hữu-Dật không chịu.
Khi các tướng họ Nguyễn đang bàn bạc, thì có tin rằng Trịnh-Căn sai bọn Lê-Hiến đi men bờ bể đến làng Cương-gián, bọn Hoàng-nghĩa-Giao đến làng Lũng-trâu và làng Mãn-trưởng, rồi tiến lên đánh ở làng An-điềm và ở làng Phù-lưu; quân họ Nguyễn thua. Được tin ấy Nguyễn-hữu-Tiến quyết ý đem quân về, nhưng bề ngoài giả tảng truyền lịnh cho các tướng rằng đến tối hôm 28 thì các đạo phải đều tiến sang đánh An-tràng, Nguyễn-hữu-Dật đem binh đi hậu tiếp. Đoạn rồi, dặn riêng các tướng đến nửa đêm rút quân về Nam-bố-chính, không cho Nguyễn-hữu-Dật biết. Nguyễn-hữu-Dật sắm sửa đâu vào đấy, chờ mãi không có tin tức gì, đến khi cho người đi thám về nói mới biết quân mình đã rút về nam rồi. Lúc ấy quân họ Trịnh đã sang sông đến đánh đồn Khu-độc. Hữu-Dật mới dùng kế nghi binh để cho quân Trịnh không dám tiến lên, rồi đem binh chạy về, đến Hoành-sơn mới gặp quân của Nguyễn-hữu-Tiến. Bấy giờ quân Trịnh-Căn vừa đuổi đến, hai bên đánh nhau một trận chết hại rất nhiều.
Trịnh-Căn lui về đóng ở Kỳ-hoa. Còn bên kia Nguyễn-hữu-Tiến đóng ở Nhật lệ, Nguyễn-hữu-Dật đóng ở Đông-cao, giữ các chỗ hiểm-yếu. Từ bấy giờ 7 huyện ở phía nam sông Lam-giang lại thuộc về đất bắc
Trịnh-Căn thấy quân họ Nguyễn giữ gìn mọi nơi chắc chắn lắm, liệu thế đánh không được, bèn sai Đào-quang-Nhiêu ở lại trấn-thủ đất Nghệ an và kiêm lĩnh cả đất Bắc-bố-chính để phòng giữ mọi nơi, rồi về Thăng-long.
9. Đánh nhau lần thứ sáu. —Đến tháng 10 năm tân-sửu (1661) Trịnh-Tạc cử đại-binh và đem vua Lê vào đánh chúa Nguyễn: sai Trịnh-Căn làm Thống-lĩnh, Đào-quang-Nhiêu làm Tổng-suất, Lê-Hiến và Hoàng-nghĩa-Giao làm Đốc-suất, Lê-sĩ-Triệt và Trịnh-Tế làm Đốc-thị, đem binh sang sông Linh-giang rồi đến đóng ở làng Phúc-tự 疈 寺.
Quan Trấn-thủ Nam-bố-chính của họ Nguyễn là Nguyễn-hữu-Dật đóng ở làng Phúc-lộc chia quân ra đắp lũy, giữ vững mọi nơi, quân Trịnh đánh mãi mấy tháng không được.
Đến tháng 3 năm nhâm-dần (1662) quân mệt, lương hết, Trịnh-Tạc phải thu quân và rước vua về bắc. Nguyễn-hữu-Dật đem binh đuổi đánh đến sông Linh-giang mới thôi.
Năm ấy Thần-tôn về, rồi đến tháng 9 thì mất, Trịnh-Tạc lập Thái-tử là Duy-Vụ 維 務 lên làm vua tức là Huyền-tôn. Huyền-tôn làm vua được 8 năm thì mất. Trịnh-Tạc lại lập Hoàng-đệ là Duy-Hội 維 禬 lên làm vua, tức là Gia-tôn.
10. Đánh nhau lần thứ bẩy. — Từ năm tân-sửu (1661) quân họ Trịnh thua ở đất Bắc-bố-chính rồi, Trịnh-Tạc về NƯỚC NAM VỀ ĐỜI CHÚA TRỊNH VÀ CHÚA NGUYỄN
Chúa Hiền cũng sai em thứ tư là Hiệp làm Nguyên súy đem binh ra cùng Nguyễn-hữu Dật và Nguyễn-mỹ-Đức giữ các nơi hiểm-yếu để ngự địch, chúa Hiền đem đại binh đi tiếp ứng.
Quân họ Trịnh đến đánh lũy Trấn-Ninh 鎭 寧 rất hăng, đã hai ba phen sắp phá được lũy nhưng Nguyễn-hữu-Dật hết sức chống giữ, quân Trịnh đánh mãi không được, phải lùi về Bắc-bố-chính. Đến tháng chạp, trời mưa rét và lại nghe tin rằng Trịnh Căn đi đến Linh-giang phải bệnh nặng Trịnh Tạc bèn sai Lê Hiến 黎 憲 ở lại trấn-thủ Nghệ an, Lê-sĩ-Triết 黎 仕 澈 làm Đô-đốc đóng ở Hà-trung để giữ các nơi yếu lộ, lấy sông Linh giang 𤅷 江, tức là sông Gianh bây giờ mà phân giới hạn Nam Bắc, rồi rút quân về Thăng-long
Từ đó nam bắc thôi việc chiến-tranh, mãi đến khi Tây-sơn khởi binh, thì họ Trịnh mới nhân dịp vào đánh lấy đất Thuận-hóa.
Kể từ năm đinh-mão (1627) đời vua Thần tôn lần thứ nhất, đến năm nhâm-tí (1672) đời vua Gia-tôn vừa 45 năm, họ Trịnh, họ Nguyễn đánh nhau cả thẩy 7 lần. Trong bấy nhiêu lần, họ Nguyễn chỉ ra đánh họ Trịnh có một lần, đã lấy được 7 huyện ở phía nam sông Lam-giang, nhưng vì các tướng họ Nguyễn không đồng lòng với nhau, cho nên lại phải bỏ về giữ đất cũ.
Còn như thế lực binh lương thì họ Trịnh mạnh hơn họ Nguyễn, nhưng người Bắc phải đi đánh xa xôi, vận tải khó khăn, mà người Nam thì đánh ở đất nhà mình, có đồn-lũy chắc chắn, tướng sĩ hết lòng, cho nên thành ra hai bên đối địch chứ không làm gì được nhau, chỉ khổ cho những dân sự, phải sưu dịch vất vả, và bị tàn phá thiệt hại rất nhiều.
- ▲ Đào-duy-Từ giúp chúa Sãi được 8 năm thì mất, thọ 63 tuổi.
- ▲ Đào duy-Từ lập đồn Trường-dục 長 育 ở huyện Phong-lộc (Quảng-bình). Và xây cái lũy dài ở cửa Nhật-lệ 日 麗 (cửa Đồng-hới) tức là cái Trường-thành ở Quảng-bình bây giờ. Người ta thường gọi lũy ấy là lũy Thầy, nghĩa là lũy của Đào-duy-Từ đắp ra.
- ▲ Có nơi chép là Trịnh-Đào 鄭 檮, hay là Hàn Tiến
- ▲ Có sách chép là Lê thời Hiến 黎 時 憲.