Hán văn độc tu 1932/Bài học thứ mười ba

←

Hán văn độc tu 1932 của Phan Khôi
Bài học thứ mười ba

→

Bài đăng trên Phụ nữ tân văn, Sài Gòn, số 176 (10. 11. 1932)

I. Những câu vấn đáp

1. 何謂六 (lục là sáu) 經 (kinh)? − Nghĩa: Gì gọi là lục kinh?

易 (Dịch), 詩 (Thi), 書，禮，樂 (Nhạc), 春秋，是謂六經. − Nghĩa: Kinh Dịch, kinh Thi, kinh Thơ, kinh Lễ, kinh Nhạc, kinh Xuân thu, ấy gọi là lục kinh.

2. 作 (tác là làm) 六經者誰也 ? − Nghĩa: Cái người làm ra sáu kinh ấy là ai?

六經作者非一但 (đản là chỉn) 刪 (san là dọn) 定 (định) 之者乃孔子也. − Nghĩa: Tác giả của lục kinh chẳng phải một người; có điều cái người san định nó là Khổng Tử vậy.

3. 世人亦有名爲五經，何耶 (da là vay)? − Nghĩa: Người đời cũng có kêu là ngũ kinh, sao vậy?

據 (cứ) 儒家言，秦 (Tần, Tờn) 時焚 (phần là đốt) 書，樂經因 (nhân, nhơn) 之而亡 (vương, vong là mất), 故 (cố là cho nên) 惟 (duy là buôi, vuôi) 存 (tồn là còn) 五經也. − Nghĩa: Cứ theo lời nhà nho, thuở nhà Tần đốt sách, kinh Nhạc nhơn đó mà mất, cho nên chỉ còn có năm kinh vậy.

4. 孔子之生與 (dữ là cùng) 孟 (Mạnh) 子孰 (thục là ai) 先 (tiên là trước)? − Nghĩa: Khổng Tử với Mạnh Tử ai sanh ra trước?

孔子之生先於孟子百 (bách là trăm) 有餘 (dư là thừa) 年，二人不同時而同地，蓋 (cái là tượng, dáng) 皆魯 (Lỗ) 人也，魯，今之山東也. − Nghĩa: Khổng Tử sanh ra trước Mạnh Tử hơn một trăm năm; hai người chẳng đồng thời mà đồng đất, vì đều là người nước Lỗ, Lỗ tức là tỉnh Sơn Đông ngày nay.

5. 孔子是誰氏 (thị là họ) 之子 ? − Nghĩa: Khổng Tử là con nhà ai?

孔子乃叔 (Thúc) 梁 (Lương) 紇 (Hột) 之子；其母顏 (Nhan) 氏 , 名徵在 (Trưng Tại) − Nghĩa: Khổng Tử là con của ông Thúc Lương Hột; mẹ ngài là họ Nhan, tên Trưng Tại.

6. 孔子刪定六經之事，誰能知而言之 ? − Nghĩa: Cái việc Khổng Tử san định sáu kinh, ai có thể biết mà nói đó?

孔子自言曰﹕吾自衛反 (phản, là trở lại) 魯，然後樂正，雅頌 (tụng) 各 (các là đều) 得其所：此刪定詩樂之証 (chứng) 也。孟子言孔子作春秋；先秦諸子亦多言及此事，故可信也. − Nghĩa: Chính mình Khổng Tử có nói rằng: "Ta từ nước Vệ trở về nước Lỗ, vậy sau Nhạc được chánh, thơ Nhã thơ Tụng đều đặng chỗ nó": Ấy là cái chứng ngài san định kinh Thi và kinh Nhạc vậy. Mạnh Tử nói Khổng Tử làm kinh Xuân thu; các tử về đời tiên Tần cũng có nhiều người nói đến việc ấy, cho nên có thể tin được vậy.

II. Cắt nghĩa thêm

Chữ 易 đọc hai tiếng: một là dịch, nghĩa là đổi, kinh Dịch là nom propre mà cũng lấy nghĩa ấy, bởi sách ấy nói về cái lẽ biến đổi trong võ trụ; một là dị, nghĩa là dễ, đối với 難 (nan) là khó.

Câu 2 có thể đặt rằng 誰作六經 ? Nhưng có ý chú trọng về sự tác lục kinh nên đem để lên trên mà để lời hỏi là chữ 誰 xuống dưới. Nếu vậy thì phải thêm vào một chữ 者 để chỉ về cái người, và cho nó làm sujet luôn thể.

Chữ 者 khi nào để sau tiếng verbe thì nhập cả hai thành ra tiếng nom. Vậy 居者 là người ở, 行者 là người đi, 飲食者 là người hay ăn uống; ở đây nói 作者 cũng vậy, nghĩa là người làm sách.

Những chữ 者 ấy có chữ đổi làm chữ 人 được, mà có chữ đổi không được. Vậy nói 居人 được, nói 行人 được, nói 飲食之人 được, song không nói 作人 được. (Luật nầy sau sẽ học rõ về bài văn pháp chữ 者).

Câu trả lời 2 vốn là 六經之作者非一人 nhưng đã bỏ bớt chữ 之 và chữ 人. Sự bỏ chữ 之 là thường, vì không có nó cũng đủ hiểu; còn bỏ chữ 人 là bởi đã có chữ 者 rồi, nếu thêm 人 nữa thì dư ra.

Chữ 但 giống như chữ pourtant, để tỏ ý nghịch với trên, nhưng mà nhẹ.

刪 là dọn, bỏ bớt; 定 là sắp đặt cho đâu ra đó; đây nhập hai chữ làm verbe kép.

Chữ 之 trong câu nầy chỉ lại lục kinh. Chữ 者 sau chữ 之 cũng giống với chữ 者 trong câu hỏi, để thế cho chữ 之人.

名 đây là verbe, nghĩa là kêu tên.

何耶 cũng như 何也, cũng là lời hỏi.

儒家言, trên chữ 言 có chữ 之 mà đã bỏ bớt.

Verbe 焚 đây không có sujet, vì việc vua Thủy Hoàng đốt sách chôn học trò là một việc lớn trên lịch sử, không cần nói rõ cũng biết, 因之, chữ 之 là chỉ lại sự đốt sách.

Câu 4 nếu cắt nghĩa đúng theo chữ thì phải nói: Sự sanh ra của Khổng Tử cùng sự sanh ra của Mạnh Tử sự nào ở trước? Nhưng tiếng ta không có thể nói như vậy nên mới sửa đi. Vậy dưới chữ 孟子 đó còn có chữ 之生 nữa mà đã bỏ bớt đi. Phải hiểu trong câu ấy chữ 生 làm sujet cho verbe 先, chớ không phải chữ 孔子. Câu trả lời cũng vậy.

Trước kia ta hay cắt nghĩa chữ 蓋 là tượng hoặc dáng. Vì sao cắt nghĩa như vậy? Vì chữ cái có ý dựng cớ một việc gì lên nhưng còn chưa chắc lắm, nên mới nói tượng và dáng, nghĩa là: tượng nó như vầy, dáng nó như vầy. Có ý rằng chỉ biết đến cái tượng cái dáng mà thôi, chớ chưa biết rõ đến cái hình, tức là còn hồ nghi vậy. Tuy vậy trong câu nào sự hồ nghi có ít thì chữ 蓋 cũng cắt nghĩa là vì được.

Chữ 氏 đây cũng như famille.

Câu Khổng Tử nói đó, thấy trong sách “Luận ngữ”.

各 khác với 皆. Cũng đều adverbe hết mà 皆 là nói về số nhiều hiệp lại, còn 各 là tách ra từng số một. Như nói 二人之言皆是, thế nghĩa là: Lời nói của hai người đều phải hết; còn nói 二人各有其是, thế nghĩa là: hai người mà mỗi một người đều có chỗ phải của mình. Trong chữ 皆 có ý chữ tous, trong chữ 各 có ý chữ charcun.

Kinh Thi chia làm ba phần: 1. phong (風), 2. nhã, 3. tụng. Phong là thơ phong dao chốn dân gian. Nhã là thơ nói về chánh trị chốn triều đình. Tụng là thơ phổ vào nhạc mà dâng nơi tông miếu.

得其所 đây ý nói: nhờ sắp đặt mà được đâu vào đó.

Khoảng đời bờ một trăm năm trước nhà Tần, theo danh từ lịch sử, kêu bằng 先秦, nghĩa là trước nhà Tần.

Về đời Xuân thu (đời Khổng Tử), Chiến quốc (đời Mạnh Tử), những người có học vấn, có chủ trương một cái thuyết gì, có làm sách để lại, thì đều kêu bằng 子 cả. Tức như Lão Tử, Trang Tử, Mặc Tử, v.v... mà cho đến Khổng Tử, Mạnh Tử cũng vậy.

此事 tức là 刪定六經之事

故可信也, sau chữ 故 đáng lẽ có chữ 此事 nữa, song vì mới vừa nói hai chữ ấy ở câu trên đó, cho nên lược bớt đi cũng đủ hiểu.

III. Văn pháp Chữ 誰 và chữ 孰

Chữ 誰 là pronom interrogatif, giống như chữ qui trong tiếng Pháp; nó có ba cái vị trí ở trong câu.

Một là làm sujet. Như Kinh Thi nói: 誰能執 (chấp là cầm) 熱 (nhiệt là nóng) = ai hay cầm vật nóng? “Luận ngữ” nói: 誰能出不由戶 = ai hay ra chẳng bởi cửa? Khi ấy nó luôn luôn đứng ở đầu câu.

Hai là làm complément.

a) Complément direct thì nó đứng liền trên verbe, như “Luận ngữ” nói: 吾誰欺？欺天乎 = Ta dối ai? Dối trời ư?

b) Complément indirect thì nó thường đi kèm với préposition 與 mà đứng trên verbe, như nói: 微 (Vĩ là chẳng phải, giống chữ 非) 斯 (Ty, tư, là ấy, giống chữ 此) 人，吾誰與歸 = chẳng phải người ấy, ta về với ai? (Câu nầy ở Cổ văn).

Ba là làm complément của nom, như “Luận ngữ” nói: 是誰之過與 (đọc là dư)? = Ấy là cái lỗi của ai dư?

Trong ba điều đó có điều thứ hai nên để ý mà nhớ. Cũng như chữ 何, lời hỏi thì phải đảo lên, nói 吾誰欺，吾誰與歸 mới được, chớ hễ nói 吾欺誰，吾歸與誰 là trật vậy.

Ngoài ra, chữ 誰 đôi khi cũng có đặt như adjectif, giống chữ quel, tức như nói 誰氏 vậy. Lại cũng có nói 誰人, thì đồng nghĩa với 何人.

Lại có khi nó hiệp với chữ 何, nói 誰何, thành verbe kép, nghĩa là làm gì ai, làm gì nhau. Như nói 莫敢誰何, nghĩa là chẳng ai dám làm gì ai (nhau) hết.

Chữ 孰 cũng như chữ 誰, khác nhau là nó chỉ làm sujet chớ không làm hai thứ complément được như điều thứ hai và thứ ba trên đây.

Vậy không thể nói 吾孰欺 hay là 是孰之過 được.

Nhưng lại phải biết chữ 誰 chỉ là pronom thế cho người, chớ còn chữ 孰 thế được cả cho người lại cho sự vật nữa. Bởi vậy “Luận ngữ” mới nói: 是可忍 (nhẫn là đành lòng) 也，孰不可忍也 = Điều ấy mà đành lòng được, thì điều gì mà chẳng đành lòng được? Lại cũng bởi vậy câu vấn đáp 4 trên đây phải nói 孰先 chớ không nói được 誰先.

IV. Văn liệu 文料

秦火 = Tần hỏa: Lửa nhà Tần. Ấy là một danh từ thuộc về lịch sử, chỉ về việc nhà Tần đốt sách. Không cần nói rõ sự đốt sách, nói như vậy cũng đủ hiểu.

風人 = Phong nhân; Người làm thơ. Người hay ngâm vịnh.

雅人 = Nhã nhân: Người có vẻ nhã, không tục; đối với 俗人 (tục nhân).

易面變辭 = Dịch diện biến từ: Thay mặt đổi lời. Có ý nói: hồi trước cái mặt khác, bây giờ cái mặt khác; hồi trước nói lời khác, bây giờ nói lời khác. Đó là nói về con người phản phúc. Vậy mà thấy có người viết trên báo, dùng chữ "thay mặt đổi lời" để chỉ nghĩa đại biểu cho ai, ấy là dùng sai, đừng theo.

忍痛 = Nhẫn thống: Nín mà chịu đau. 痛 (thống) là douleur không phải malade.

鐵証 = Thiết chứng: Cái chứng cứ chắc lắm, cứng như sắt, không ai bẻ được. Cũng có chữ 鐵案, là cái án như sắt, không xóa được. (鐵 là sắt).

V. Tập đặt chữ 誰

1. Ai là cha mầy? 2. Ai ngồi ở trong xe? 3. Ai nói chuyện với anh? 4. Mầy sẽ theo ai? 5. Hai người ấy, ông sẽ lựa ai? 6. Con không yêu cha mẹ thì yêu ai? 7. Nầy là sách của ai? 8. Lời nói ấy là lời của ai?

1. 誰爲爾父？ 2. 誰坐於車中？ 3. 誰與兄談 (đàm là nói chuyện)? 4. 汝將誰從？ 5. 此兩人，君 (quân là ông, coi như pronom, 2^e personne singulier; pluriel thì nói 諸君) 將誰擇 (trạch là lựa)? 6. 子不愛父母則誰愛乎 ？ 7. 此爲誰之書 ？ 8. 此言爲誰之言？

Những câu 1-2-3 tập đặt chữ thùy làm sujet; 4-5-6, thùy làm complément của verbe actif; 7-8 thùy làm complément của nom.

PHAN KHÔI