Hán văn độc tu 1932/Bài học thứ mười bốn

←

Hán văn độc tu 1932 của Phan Khôi
Bài học thứ mười bốn

→

Bài đăng trên Phụ nữ tân văn, Sài Gòn, số 177 (17. 11. 1932)

I. Những câu vấn đáp

1. 四書者，何書也 ? − Nghĩa: Tứ thơ ấy là sách gì vậy?

大學中庸 (dung là thường), 論 (luận là bàn) 語 (ngữ là nói với ai), 孟子謂之四書. − Nghĩa: Sách “Đại học”, sách “Trung dung”, sách “Luận ngữ”, sách “Mạnh Tử”, gọi đó là tứ thơ.

2. 四書之名始於何時 ? − Nghĩa: Cái tên kêu bằng "Tứ thơ" bắt đầu từ hồi nào?

古無四書之名 : 大學中庸雜 (tạp là lộn) 在禮記之中，論語孟子同列 (liệt là sắp hàng) 爲諸子；至宋儒始表 (biểu là nêu) 章 (chương là làm cho sáng) 之。故四書之名始於宋時也. − Nghĩa: Đời xưa không có cái tên kêu bằng "Tứ thơ"; lúc bấy giờ sách "Đại học" sách "Trung dung" thì lộn ở trong sách "Lễ ký", sách "Luận ngữ", sách "Mạnh Tử" thì đồng sắp hàng làm cách sách tử; đến các nho nhà Tống mới biểu chương đó ra. Cho nên cái tên "Tứ thơ" bắt đầu từ đời nhà Tống vậy.

3. 然則大學中庸本 (bổn là vốn là gốc là cội) 非獨 (độc là một) 立之書乎 ? − Nghĩa: Thế thì "Đại học", "Trung dung" vốn không phải là sách độc lập ư?

誠 (thành là thật) 然 ! 大學中庸名爲禮記中之一篇 (thiên), 宋儒以其言最 (tối là rất) 有益 (ích) 於學者, 故取爲尃 (chuyên) 書耳。雖 (tuy) 然 , 其與論孟列爲四書亦己千年於茲 (ty, tư là ấy, là nay, là bây giờ) 矣. − Nghĩa: Thật thế! "Đại học", "Trung dung" đều là một thiên trong sách "Lễ ký", Tống nho cho rằng lời nói của hai thiên đó rất có ích cho kẻ học, cho nên lấy ra làm sách riêng đó thôi. Tuy vậy, nó cùng "Luận ngữ", "Mạnh Tử" sắp hàng làm tứ thơ đến nay cũng đã ngàn năm rồi.

4. 大學中庸之作者爲誰 ? − Nghĩa: Tác giả của sách "Đại học" và của sách "Trung dung" là ai?

大學作者乃曾 (Tăng) 子及 (cập là kịp, cùng) ; 其門人；中庸爲子思所作。雖然，此皆宋儒之言, 本無確 (xác là chắc) 証，未可盡 (tận là hết) 信. − Nghĩa: Tác giả của sách "Đại học" là Tăng Tử cùng học trò người; "Trung dung" là sách của Tử Tư làm ra. Tuy vậy, ấy đều là lời nói của Tống nho, vốn không có chứng chắc, chưa có thể tin hết được.

5. 曾子子思是何時人 ? − Nghĩa: Tăng Tử và Tử Tư là người đời nào?

曾子名參 (Sâm), 與孔子同時，爲孔門之高第 (đệ là thứ); 子思名伋 (Cấp), 則孔子之孫也. − Nghĩa: Tăng Tử tên là Sâm, cùng Khổng Tử đồng thời, làm học trò lớp cao của cửa Khổng; Tử Tư tên là Cấp, thì là cháu nội của Khổng Tử vậy.

6. 論語孟子爲何人所作 ? − Nghĩa: Sách "Luận ngữ" và sách "Mạnh Tử" là của người nào làm ra?

論語多記孔門師弟相與談論之言，故曰論語；其書爲孔子之弟子所記，或爲其弟子之門人所記, 皆未可知。孟子七篇則孟子與其徒 (đồ là học trò, đồ đệ) 所作也. 大梯 (để) 古人著 (trứ là làm) 書不署 (thự là biên) 名，吾人無從知其實 (thực, thiệt) 矣. − Nghĩa: sách "Luận ngữ" phần nhiều chép những lời đàm luận cùng nhau của thầy trò cửa Khổng, cho nên kêu là "Luận ngữ"; sách ấy là của học trò đức Khổng chép, hay là học trò của học trò ngài chép, đều chưa biết được. Sách "Mạnh Tử" bảy thiên thì là của Mạnh Tử cùng đồ đệ mình làm ra. Đại để người đời xưa làm sách không có ghi tên, chúng ta không bởi đâu biết sự thiệt của cách sách ấy được vậy.

II. Cắt nghĩa thêm

"Lễ ký" tức là "kinh Lễ".

Chữ 諸子 có hai nghĩa: Một là các tử đời xưa, những người có lập ra học thuyết riêng, có làm sách vở để lại, như hôm trước đã cắt nghĩa; một là chỉ về sách vở của các người ấy; chữ 諸子 hôm nay thuộc về nghĩa sau. Nghĩa nầy vốn phải nói 諸子之書, nhưng đã quen nói tắt như vậy.

表章 là nêu lên mà làm cho tỏ sáng ra, verbe kép.

然 đã học rồi, nghĩa là phải, adjectif; lại có nghĩa là nhưng mà, như mais. Ở đây chữ 然 lại có nghĩa khác nữa, nghĩa đây là vậy, thế, pronom chỉ về sự vật đã nói ở trên. Ấy là tách ra từng chữ, chớ nó đã đi với chữ 則 thì lại thành ra conjonctif để nối hai proposition với nhau.

"Đại học", "Trung dung" bây giờ là sách độc lập mà đời xưa không phải là sách độc lập, trong chỗ đó có sự quan hệ về thời gian. Ở đây, trong câu hỏi, người hỏi vẫn biết ngày nay nó là sách độc lập, nhưng muốn hỏi về hồi xưa thử nó có phải sách độc lập không, thì không nên quên chỗ quan hệ ấy. Vậy phải đặt chữ 本. Chữ 本 đây là adverbe, phụ nghĩa cho verbe auxiliaire 非, để tỏ ra một sự mà về thời gian đã qua lâu rồi. Thêm chữ 本, làm cho người ta hiểu rằng cái sự "Đại học" "Trung dung" thành sách độc lập ở ngày nay vẫn đành vậy rồi; nhưng hỏi đây là hỏi về thuở trước. Câu nầy nếu đặt bằng chữ Pháp thì phải đặt temps passé; trong chữ Hán verbe không temps, nên phải nhờ ở adverbe để chỉ temps.

尃書, chữ chuyên là adjectif. Phàm sách gì đứng riêng mình nó, hay là sách ấy nói tinh một việc gì, đều gọi là chuyên thơ.

取爲尃書, (trên chữ vi có chữ 取 để chỉ lại hai thiên, làm complément cho chữ 取 mà đã lược đi), ấy là proposition chính; còn 以其言最有益於學者 là proposition phụ.

Chữ 耳 để thế cho chữ 而己, nghĩa là mà thôi, (có lẽ vì nhi dĩ nói mau thành nhĩ) cho nên hễ gặp chữ 耳 ở cuối câu thì cứ cắt nghĩa là mà thôi được cả.

雖然, chữ 然 đây cũng là pronom thế cho sự vật, chỉ lại điều đã nói ở trên; song đã đi với 雖 thì cũng thành ra conjonctif để nối câu trên.

Chữ 其 trong câu 其與論孟 lại là mối tiếng khác hôm nay mới học đến, nó khác với 其 là của nó đã học rồi. Vậy 其 đây là để thế lại "Đại học", "Trung dung" ở trên mà làm sujet cho verbe 列, cũng như chữ qui trong tiếng Pháp.

茲 đồng với 斯, có khi là adjectif démonstraitif như 斯人, 茲事 (người ấy, việc ấy), có khi như adverbe de temps hoặc de lieu, nghĩa là nay, bây giờ hoặc ở đây.

及 và 與 nghĩa là và, là cùng, không có phân biệt gì lắm; chỗ nào đáng đặt chữ 及, chỗ nào đáng đặt chữ 與, sự đó theo thói quen. Ấy là nói về chữ 與 khi nó là conjonction để nối hai nom như chữ et trong tiếng Pháp thì mới vậy; chớ còn khi chữ 與 là préposition như avec thì lại không lấy chữ 及 thế nó được.

Chữ 盡 đây là adverbe, phụ nghĩa cho chữ 信, chỉ về trình độ trong khi tin. Chưa có thể tin hết cũng như nói không nên tin trọn.

第 là thứ, nhưng nói 高第 thì đủ rõ là học trò ở lớp cao rồi.

其書, chữ 其 đó cũng như 其人, 其時 đã học rồi.

Hôm nay có mấy câu đặt bằng 爲所, passif, song tiếng ta không cắt nghĩa là bị được, hãy nhận cho ra.

Sách "Mạnh Tử" có bảy thiên.

大柢 tức là chữ đại để mà trong tiếng ta thường nói, cũng như 大概 (đại khái).

從 đây cũng như 自, 由, nghĩa là bởi, nhưng ở đây 無從 đổi làm 無由 được mà không nói 無自 được, ấy là theo thói quen.

Chữ 矣 là adverbe, thường ở cuối câu, nhưng có khi để chỉ temps passé, có khi để tỏ ý exclamatif. Như chữ 矣 trong câu đáp 3 luôn với chữ 已 ở trên mà tỏ nghĩa đã lâu rồi; còn chữ 矣 trong câu đáp 6 phụ với chữ 無從知 mà tỏ ra ý tiếc.

III. Văn pháp Chữ 者

Chữ 者 là pronom, dùng thay vì người hay thay vì sự vật đều được cả. Khi thay vì người thì có ba cách đặt như vầy:

1. Để chữ adjectif lên trên nó, như 賢 (hiền) 者, 人者 là kẻ hiền, kẻ nhân;

2. Để chữ verbe lên trên nó, như 行者, 居者 là người đi, người ở;

Những khi ấy chữ hiệp với tiếng adjectif hoặc tiếng verbe ở trên nó mà thành ra tiếng nom kép.

3. Để cuối một propostion mà làm sujet cho proposition ấy, như "Luận ngữ" nói:

不好 (hiếu, háo là muốn, ưa) 犯 (phạm) 上而好作亂 (loạn) 者, 未之有也 = Cái người (者) chẳng ưa phạm người trên mà ưa làm loạn là chưa hề có đó vậy.

Lại như "Mạnh Tử" nói:

嬖 (bế, là hầu cận) 人有臧倉 (Tang Thương) 者阻 (trở là ngăn) 君 = Trong đám người hầu cận có kẻ tên là Tang Thương ngăn vua.

Thay vì sự vật cũng có ba cách đặt.

1. Để chữ adjectif lên trên nó, như nói: 木有直 (trực là thẳng) 者, 曲 (khúc là cong) 者, 長者, 短者; như vậy phải cắt nghĩa là: Cây có cây thẳng, cây cong, cây dài, cây vắn;

2. Để chữ verbe lên trên nó, như nói: 馬有立者, 齕 (hột là nhai) 者, 飲者, 溲 (sưu là đái) 者, như vậy phải cắt nghĩa là: Ngựa có con đứng, con nhai, con uống, con đái. (Câu nầy lấy trong bài Họa ký của Hàn Dũ dịch đăng P.N.T.V. số trước).

Thế thì chữ 者 phải tùy theo tiếng nom nào ở trên nó đã thay cho mà cắt nghĩa, như cây thì nó là cây, ngựa thì nó là con v.v...

3. Để cuối một proposition, không chỉ hẳn về sự vật gì, mà làm sujet cho proposition ấy, như "Mạnh Tử" nói:

人之所以異於禽 (cầm) 獸 (thú) 者幾 (ky) 希 (hi, ky hi là mảy mún, ít lắm) = Cái điều làm cho người ta khác với cầm thú chỉ có mảy mún.

Ngoài ra, chữ 者 thường dùng để sau một proposition đặng thuyết minh điều gì, khi ấy thì nó hay đi với chữ 所 hoặc 所謂, luật nầy trước kia đã học. Nay nói thêm rằng có khi không có chữ 所謂 ở trên, là cũng phải hiểu như có. Vậy như nói: 仁者人也, phải hiểu là 所謂仁者; trong "Mạnh Tử" có câu: 大人者不失 (thất là mất) 其赤 (xích là đỏ) 子之心者也, cũng phải hiểu là 所謂大人者 (Câu nầy nghĩa là: cái điều kêu bằng người lớn ấy là người chẳng làm mất cái lòng con đỏ của nó vậy. − Cái lòng con đỏ của nó tức là lòng thành thật, giữ được lòng ấy tức là đại nhân).

Chú ý riêng. − Những chữ 者 hiệp với verbe thành ra nom, như 居者, 行者 đều đổi ra 居人 , 行人 được, nhưng khi nói 作者 lại không đổi ra 作人 được, là vì tùy theo verbe. Những verbe neutre như 居, 行, 飲, 食, tự nó lọn nghĩa rồi thì đổi ra chữ 人 được, nhưng verbe actif như 作, phải có complément mới lọn nghĩa thì chữ 者 ở sau nó, không được đổi làm chữ 人.

IV. Thành ngữ dùng vào Quốc văn

吹毛求疵 = Xuy mao cầu tỳ: Thổi lông tìm vết, ý nói bươi móc chỗ dở của người khác ra mà chế bác.

薪桂米珠 = Tân quế mễ châu: Củi như quế, gạo như hột châu, ý nói giá mắc lắm.

水落石出 = Thủy lạc thạch xuất: Nước dựt, đá bày ra, ví với việc gì lâu ngày rồi rõ ra sự thật của nó.

桀犬吠堯 = Kiệt khuyển phệ Nghiêu: Con chó của vua Kiệt sủa vua Nghiêu. Nghiêu là vua thánh, Kiệt là vua dữ, cách nhau hầu 5 trăm năm, con chó của Kiệt làm sao sủa được Nghiêu? Có điều nói như vậy để tỏ ý rằng ai vì chúa nấy, chó của Kiệt không vì Nghiêu là thánh mà không sủa.

皮裏春秋 = Bì lý Xuân thu: Sách Xuân thu trong da. “Xuân thu” là sách của đức Khổng làm để khen chê mọi người. Ai không nói ra mà trong lòng có sự khen chê ngầm thì thường dùng cái thành ngữ nầy để ví.

暗中放箭 = Ám trung phóng tiễn: Trong tối phóng mũi tên. Ý nói làm hại ngầm kẻ khác.

V. Tập đặt chữ 者

1. Người ngồi trong xe đó là vợ của ông chủ. 2. Trong đám học trò đức Khổng có người kêu là Tăng Tử đã làm ra sách “Đại học”. 3. Cái điều nước cậy mà đứng được, là dân. 4. Cái điều kêu bằng Tây học tức là cái học của người Âu châu vậy. 5. Ai đi sau và ngồi thấp ấy là người biết lễ.

1. 坐於車中者乃主人之妻也 。

2. 孔子弟子中有會子者乃作大學之人 。

3. 國之所恃以立者, 民也 。

4. 所謂西學者乃歐洲人之學也 。

5. 後行而下坐者乃知禮之人也 。

PHAN KHÔI

Đáp lời hỏi về Hán văn độc tu

Trước có cắt nghĩa 門 là cửa vào vườn, 戶 là cửa vào nhà, ấy là theo tự điển nói: 在堂室曰戶, 在區域曰門, cho nên như cái cửa ngõ của ta thì phải kêu bằng 門, không được kêu bằng 戶. Nay có người hỏi, thế thì cửa buồng sao lại kêu bằng 房門, không kêu 房戶 ?

Đáp rằng: Đã biết vậy rồi nhưng chữ 門 là chữ thông dụng, phàm bất kỳ cái gì có cửa để thông thì đều kêu bằng 門 cả, không kêu bằng 戶, bởi vậy phải nói 房門 mới được. Cái buồng coi nó là một 區域 (khu vực), cho nên nói 門.

Ngoài ra lại còn nghĩa nầy nữa: một cánh kêu bằng 戶, hai cánh kêu bằng 門, nghĩa nầy thì ít dùng đến.

Cái cửa ngõ cũng kêu bằng 戶 được, song phải nói 外戶, ấy là như sách có câu 外戶不閉 (ngoại hộ bất bế, cửa ngoài chẳng đóng).

Tóm lại, chữ 戶 dùng hẹp, còn chữ 門 dùng rộng hơn, bất kỳ cửa gì cũng gọi bằng 門 được.

PHAN KHÔI