qui-trình nhất định, dẫu có muốn ương với hóa-công mà thoát vòng đào-trú, khó thay!
Sang đầu năm sau là năm Duy-tân thứ mười, ông anh tạ thế; đến tháng năm năm ấy, một người cháu ruột lại từ trần. Cái tình cảnh bi thương trong gia đình, hợp với cái cảnh-ngộ bần hàn của thân thế, khiến cho kẻ chán đời chẳng được thời lại phải tùy thời tùy thế; mà sinh-nhai lối dọc đường ngang. Hai phen diễn kịch ở Hà-nội, Hải-phòng, cùng là các thứ sách truyện Khối-tình con, Giấc-mộng-con, Khối-tình chính, phụ, Đài-gương kinh, truyện, Lên-sáu Lên-tám, đều là những công việc làm ăn trong khoảng mấy năm vậy. Trong khoảng mấy năm ấy, ngoài công việc làm ăn, có hai sự đáng nhớ, một là sự học, hai là sự đi chơi.
Sự học, từ sau khi thi hỏng khoa nhâm-tử, thôi nghề khoa-cử, mới xem ra sách ngoài: nhưng cũng vẫn chỉ là những các sách cũ của Trung-quốc. Đến khoảng mấy năm ấy, thời mới xem rộng ra các thứ sách mới của người Trung-quốc dịch của người Thái-tây. Trong các thứ sách dịch ấy, có một quyển đáng nhớ hơn, là quyển Quyền-giới-luận. Quyển sách này, nguyên của người nước Anh là Mục-Lặc (Stuard Mill) làm ra, người tầu là Nghiêm-Phục đứng dịch. Mới xem hai bài tựa ở trên, trong bụng lấy làm lạ. Bài tựa của tác-giả, đại-ý chỉ nói rằng: « quyển sách này làm ra sau khi người vợ đã tạ thế, không có ai chữa lại cho nữa, cho nên kém hay. » Bài tựa của dịch-giả, thời câu cuối có nói rằng: « Quyển sách này sau khi dịch ra, đã đánh mất đi mấy năm, mà rồi lai tìm được, có lẽ là giời thương bốn vạn vạn đồng-bào Trung-quốc mà không nỡ bịt mất một cái tia sáng chăng? » Xem hai bai tựa như thế, rồi xem vào trong sách, thời tự thấy có ích cho mình về tinh thần tiến thủ. Sau khi đã xem quyển sách ấy, hơn trước khi chưa xem.
Sự đi chơi, từ năm Kỷ-dậu giở về trước, chỉ có loanh-quanh trong mấy tỉnh ở Bắc. Đến năm canh-thân là năm 32 tuổi, mới theo cùng một nhà tư-bản vào chơi đất Trung-Kỳ. Nguyên sự đi chơi, chủ ý là đi Huế, rồi nhân tiện vào Tourane. Tourane ở không đầy một ngày, Huế thời ở lâu mà cũng không có đi xem chơi được mấy chỗ; tóm lại cái lợi ích trong sự đi chơi ấy, được ở dọc đường về phần nhiều. Rộng mắt nhân dân sơn hải, mà