Từ điển Việt–Bồ–La/X
XA: longe; diſtans, ntis. bao xa: quão longe: quãtũ diſtat? xa bao nhêu, idem. đi xa xác: ir muito longe: remotum ad locum proficiſci. đàng xa xác: caminho comprido: iter prolixum. đã xa: ià he remoto: iam diſtat. dicitur etiam de tempore. đã lâu idem.
xa, xấu xa: feyo: turpis, e.
xa tay: eſfregar as maõs: fricare manus.
xà, cái xà: astraueſſas que vão de coluna a coluna na caza: tignum quod in domibus à columna ad columnam tenditur . xà dĕọc: eſſas traueſſas que eſtão ao compido da caza; tigna à columna ad columnam in longitudinem domus diſpoſita. xà ngang: as que estão na largnra da caza: tigna à columna ad columnamin latitudinem domus diſpoſita.
xá nhên: eſcriuão del Rey que vay fazer diligencias: ſcriba regius qui mitti ſolet ad aliqua negocia.
xá, phố xá: tendas aonde ſe vendem varias couſas: tabernæ in quibus uaria rerum genera diueduntur. hàng phố, idem.
xá, tlước[đính chính 1] xá: primeiro, dantes: priùs, antea.
xá xét: conſiderar; perpendo, is.
xã: aldea: oppidum, i. làng, idem. ou᷄ cai xã: cabeça daldea: oppidi caput. ou᷄ xã: idẽ. chúa đã cho xã: el Rey ià lhe tẽdado rẽda, aſsaber aldea que lhe pague tributo: oppidum aſſignari à Rege ad ſoluendum alicui tributum annuum pro uictu.
xạ: almiſcar: moſchus, i. xạ hương: papo d’almiſcar: folliculus moſchi. con xạ hương: gato dalgalia; felis odorata.
xạ, lụa xạ bì: certa laya de peça: ſerici genus, xạ bì dictum.
xác: corpo: corpus, poris. thân xác, mềnh, idem. xác: corpo morto, cadauer, ris. đi đưa xác: leualo a enterrar; defunctum ad ſepeliendum deferre.
xác máu: pao vermelho pera mezinha; rubeum quoddam lignum ad medicamentum inſeruiens.
xác rượu, xác thuóc: o bagaço ou as fezes que ficão depois de cozido como o vinho, mezinha ou couſa ſemelhante: magma, tis.
xác mấy: quanto val iſto pouco mais ou menos: quanti eſt circiter ? xác bao nhêu, ước xác: a iuizo de bom varão: iudicio prudentis, idem.
xác, xa xác: muito longe: valdè remotus, multum diſtans.
xác, xấu xác: ficar maltratado ou na alma ou no corpo: pati malum, vel in anima vt famæ detrimentum, vel etiam in corpore.
xác, rắn lột xác: a cobra mudar a pelle: ſerpens exuit pellem.
xác, làm xang xác: trabalhar muito conſideradamente: conſideratè operari.
xác: tomar ou leuar na mão: accipere, vel deferre manu. xách lếy, cầm lếy, xách đi, idem.
xai: couſa que não ajuſta bem: inadæquatus, a, vm. xai mẹu: deſencaixarãoſe os encaixos: luxari inſertiones.
xay: andar a roda com algũa conſa: circumuoluere aliquid. xay thaóc: moer nelle, tirarlhe a caſca: orizam circumuoluendo purgare, ita vt pellicula detrahatur. cối xay: moinho pera moer nelle: mola in qua detrahitur orizæ pellicula.
xay, cây cối xay: maluas: malua, æ.
xây, vide xêy.
xẩm: cego: cæcus, i. dicitur cum contemptu. inde, rŏan xẩm: rancho de cegos: cæcorum adunatio. quáng mặt, dicitur cum reuerentia.
xán: cauar a terra cõ pangale: ligone terram fodere. lếy mai xán[đính chính 2] xuống, idem.
xang, làm xang xác: perturbar o entendimento: perturbare intellectum.
xang, đi xênh xang: irſe balançando: agitare corpus ambulando. xang xít, idem. melius giạng gịt.
xanh: couſa verde: viridis, e. mùi xanh: cor verde: color viridis. sắc xanh, idem. blời xanh xanh: o ceo claro: ſudum cælum ſerenum.
xanh gang: tacho grande:
caldaria, æ.
xanh, râu xanh: barba preta: nigra barba. tăóc[đính chính 3] xanh: cabello ſem brancas: capilli adhuc nigri ſine canis.
xanh mặt: rosto amarelo tranſido: macilenta facies. mệt, gầy guọc, idem.
xaó thịt: picado de carne: protrimentum carnis conditum. xào, idem.
xao, cóc kêo xao xao: gritar de rans: voces ranarum. xao, vide xanh.
xao᷄, làm cho xao᷄: deslindar, deſembaraçar: extrico, as. đã xao᷄ viẹc: ià eſtà corrente o negocio: expeditum iam negotium. nói cho xo᷄ sỏi: fallar deſembaraçadamente: expeditè ac clarè loqui.
xao᷄ chên xao᷄ tay: ìa està morto, ià tem as maõs e os pes inteiriçados: mortuus iam eſt, riguerunt iam eius manus & pedes.
xấp, vide xếp.
xắt: cortar algũa couſa em meudos: reſcindere aut diuidere aliquid in minutiores partes, vt carnem herbas &c. xắt bí: cortar a combalenga em fatias: ſcindere in fruſta indicam cucurbitam.
xát: esfregar entre as maõs: fricare intra manus. xát muối lồ: esfregar ſal entre maõs pera o comer: fricare in manibus ſalem ad comedendum illum.
xau, đi xau, di giúp: ir ajudar aos outros: adjuuare alios.
xấu: couſa roim: malus, a, vm. xấu xa: feyo: turpis, e. xấu xác, idem. vide xác.
xấu hổ: ficar enuergonhado: verecundor, aris. làm xấu hổ cho ai: enuergonhar alguem: verecundia afficere aliquem.
xấu tiéng: deshonra, roim fama: vituperium, ij. nomen malum, fama praua.
xâu᷄, vide xou᷄.
xấo᷄, vide xóu᷄.
xe: carro, carreta, coche: currus, vs. ngựa kéu xe: cauallo leuar o carro: currum ab equo trahi. bánh xe: as rodas: currus rota. chốt xe: o eixo: currus axis.
xe nhà xe: cazinha que ſe fas ao morto na ſepultura:
domuncula ſupra ſepulchrũ. nhà táng, idem.
xe chỉ: trocer linhas entre as palmas das maõs: contorquere fila inter manuum palmas.
xê ra: afaſtarſe pera hũa parte: recedo, is.
xế, mật blời xế lại: o ſol declinar pera o occidente, antes de ſe eſconder: declinare ſolem ad occidentem cum nondum occidit.
xé: pegar violentemente com as maõs: arripere violenter, violentas manus inijcere. xé aó rách ra: pegar da veste e rompela: inijcere manus violentas in veſtem illamque diſcindere. xé tăóc[đính chính 4]: pegar dos cabelos: comprehendere comam. nó xé tôi: pegou de mỳ com violencia iniecit ille in me manus violentas. xé gếy: raſgar papel: diſcindere papyrum.
xẻ: abrir pollo meyo cortando fendendo ou ſerrando: diuidere aliquid in duas partes, ſiue ſcindendo, aut findendo, aut findendo, aut etiam ſerrando. lếy cưa xẻ gỡ: ſerrar madeira com ſerra: ſerra lignum ſindere. xẻ thịt: fazer em poſtasa carne: ſecare carnem in fruſta.
xêy: fazer parede ladrilhar: erigere murum vel lateribus aliquid ſternere ſiue domi ſiue foris. xêy đá: fazer parede de pedra: erigere murum lapideũ. xêy gặch: fazer muro de tejolo: ædificare murum lateritium. xêy thành: murar, fazer fortaleza: ædificare mutum, aut arcem. xêy thắp: fazer torres: erigere turres. xêy đàng: fazer calçada no caminho: ſternere, aut ſilicatam viam facere.
xêy đi, xêy lại: andar a roda com algũa couſa: circumuoluere aliquid, vt Angeli cælos. vân đi vân lại, idem.
xem, olhar, experimentar: experior, iris. video, es. xem sách: olhar o liuro: videre librum. thấy xem: experimentar ſe vè: experiri an videat. xem gương: verſe no eſpelho: intueri ſe in ſpeculo. xem giò, vide giò. xem ngày, xem tuổi: ſuperſtição em que os gentios notão certas horas ou dias ou idade pera
ſe guardarem daquillo que paruoamente temem: ſuperſtitio qua pagani obſeruant horas, dies ant alterius perſonæ ætatem, vt ab illis caueant timentes aliquod infortunium, vt ſi cum perſona talis ætatis contraxerint matrimonium, vel ſi tali hora aut die alicuius momenti opus fuerint agreſſi.
xen: enter ſachar: interijcio, is. xen nhau, idem. xen tièn: miſturar caixas roins com boas: miſcere monetas æreas bonas & malas.
xén ngôi: abrir a coroa, rapala: radere prepma, gọt, idem.
xeo: remo de iangada: remus ſchediæ. chèo bè, idem.
xếp: dobrar: plico, as, duplico, as. xếp lại, idem. xếp áo: dobrar a cabaya: plicare veſtẽ. ngồi xếp bàng: aſſentarſe encruzadas as pernas: decuſſatis cruribus ſedere.
xét: examinar: examino, as. xá xét: iulgar: iudico, as. ngày phán xét: dia do iuizo: iudicij dies. xét mềnh lại: examinarſe: examinare conſcientiam proptiam. ou᷄ xét: tomouos por iuys da cauſa: iudicem te cauſæ conſtituo. xét nhà ai: dar buſca em caza de alguem: ſcrutari domũ alicuius.
xỉ vả người: enuergonhar a alguẽ: pudore aliquem afficere. nhuóc nha, xỉ vả xấu hổ, idem.
xỉ báng: encontrar: impugno, as. phỉ báng, ủy báng, idem.
xỉa rang: eſgrauatar os dẽtes: ſcalpere dentes. chết đâm chết xỉa: as eſtocadas e arranhado cõ ganchos morras tu: gladio transfixus vnciſque dilaniatus moriare. maledictum.
xích con chó[đính chính 5]: amarrar o cão cõ corda enfiada em bambù, pera que o cão não poſſa roer a corda: ligare canem fune in arundinem indicam immiſſo, ne canis funem rodat.
xích, thần xích: certo pao como couado que o feiticeiro tem na mão quando fas ſuas feiticerias : baculus quidam in modum cubiti, quem veneficus manu apprehendit cum magicam artẽ exercet.
xiêm: entalhos de fulas abertos em pao ou em papel: inciſiones florum in ligno aut papyro. áo xiêm con hát: veſtido de bailhadeiras: veſtes ſaltatricum. xiêm gếy: debuxos em papel: delineationes in papyro figuratæ.
xiẻm: mexericar: defero, fers. mách cu᷄̀ ai, idem. gèm xiẻm: murmurando malſinar: deferre alios cum detractione. xiểm làn cho quan đánh đòn: relatar ao mandarim pera fazer castigar com pao: deferre ad magiſtratum vt alius baculo percutiatur. gèm, cáo, idem.
xien, cái xien: eſpeto, eſpetar: veru, transfigere veru. xien gà mà nướng: eſpetar a galinha pera aſſar: veru gallinam transfigere ad aſſandum. xien thịt bán: eſpetar carne pera a vender: transfigere carnem ad diuendendum. ſic etiam de alijs rebus quæ transfiguntur aliquo bacillo ad commodiorem emẽtium vſum, ſic gammari ſic fructus &c.
xién, cái xién: certo paſſaro como andorinha: auis quædam irundini ſimilis.
xiét: poderſe contar: numerare poſſe. kể chảng xiét: não ſe pode contar: numerari non poteſt. chảng hay ꞗừa xiét, khê lê chảng hết, idem.
xiét, tlôi xiét xuống: irſe polla agoa abaixo: rapi ſecundo flumine, vel aqua defluẽte.
xiét lếy của: penhoras; pignus pro debito accipere.
xiét, cái xiét: certa rede de peſcar como tesão: rete quoddam ad piſces capiendos in ſagena[đính chính 6] modum. dủi, idem.
xiêu: torto de coluna, aruore: inclinatio in vnam partem vt columnæ, arboris &c. xiêu cột: inclinarſe a coluna a hũa banda: inclinati columnam in vnam partem.
xiêu lào᷄ ai: ganhar a vontade, ou inclinar o coracão de alguem como com palauras brandas: inclinare aliquem blando ſermone.
xiêu đàng: deſgarrar o caminho: deuio, as. lạc xiêu đi, idem.
xin: pedir: peto, is. xin ai, xin cu᷄ ai: pedir a alguem: petere.
tere ab aliquo. xin keo, xin âm dương: fazer ſortes cõ caixas: ſortes monetis æreis exigere.
xinh: couſa gracioſa, bonita: bellula res[đính chính 7], pulch ellula. xít, vide xüít.
xiủ: roim: malus, a, vm. xấu, idem.
xo chên: cambra: ſtupor neruorum breuis.
xô, đểy xô đi: empurrar: impello, is. xô ra đểy: empurrar com o hombro: impellere humero. bắt xô[đính chính 8] ngã: empurrar com a mão e fazer cair: impellendo manu terræ æquare, in terram proſternere.
xo, mưa xo xo: estrondo da chuua groſſa que vem caindo: ſtrepitus quem edit ingens pluuia.
xó nhà: cantos da caza: anguli domus. non dicitur de alijs rebus ſed ſolum góc, quod etiam dicitur de angulis domus.
xỏ: enfiar: filo traijcere. xỏ chỉ ꞗĕào hột: enfiar contas coroa &c: globulos precarios filo traijcere. xỏ gà mà nướng: eſpetar a galinha pera aſſar : cây xỏ rễ: aruore lançar raìs: agi altas radices ab arbore. xỏ tay áo: veſtir as mangas da cabaya: immittere manus in manicas veſtis. xỏ gươm ꞗĕào: embainhar a eſpada: mittere in vaginam gladium.
xóc: vaſcolejar o vaſo ver ſe tem dentro algũa couſa: agitare vas ad videndum an aliquid in illo ſuperſit. xáo xáo, idem. đi ngựa xóc mềnh: andando a caualo vaſcolejar a barriga: agitare corpus & inteſtina equitando. đi xóc xóc: ir choutando o cauallo ou elephante: ſuccuſſare equum aut elephantem. xóc aó: concertar a cabaya ià veſtida pera ficar direita: componere veſtem iam indutam vt recta fiat.
xóc gai ꞗĕào chên: meterſe eſpinho pollo pè: infigi ſpinam in pede. xóc giâm: meterſe laſca no pè: infigi pedi fruſtum, vel lapidis, vel ligni, &c. xón ꞗĕaò, idem. một xóc hai xóc: hũa eſpetada, duas &c: infixio vna, inqua ſcilicet multa ſimul infixa ſunt, duæ &c.
xôi: arròs pulò coſido: oriza, quam liſitani pulò vocant iam cocta. xôi ŏản: arròs pulo que offrecem ao pagode: oriza, quam pulò dicunt, iam cocta quæ offertur idolis. xôi ván, idem xôi gức: arròs pulò vermelho: oriza quam, pulò vocant, cocta & purpurea.
xối[đính chính 9] nhà: beiras: imbrices. mái nhà, giọt, idem.
xơi: comer peſſoa honrada ou beber: edere aut bibereprimarias perſonas, at de ꞗua aut chúa dicitur, cầm thực. ăn üống, dicitur de vulgo.
xới cơm: reuoluer o arròs cozido pera ficar eſmeuçado: voluere orizam coctam ne conglomeretur.
xom, dảy xom xom: ſaltar: ſalio, is. xom xom: o mouimento do corpo na copula carnal: agitatio corporis in carnali copula. đi lại đéo, idem.
xổm, ngồi xổm: por ſe em cocaras: nitentem cruribus ſedere in vacuo.
xóm: alguãs caſas iuntas em hum bairo[đính chính 10]: adunatio domorum in vnum vicum.
xón: picarſe em couſa aguda: pungi aliqua re acuta. melius xóc.
xốp: couſa de pouca dura por não ſer de vès: breui corrumpenda res quia extra tempus immaturè capta. sổ xốp xốp, idem.
xớp, dĕa xớp ra: tirarſe hũa piquena de pelle que fica dependurada: excoriari aliquam exiguam partem, ita vt pellis pendens temaneat. xước dĕa ra, idem.
xớp, gà xớp: galinha de penas creſpas e reuitadas: criſpis & retortis pennis gallina. xớp tóc lên: cabello creſpo e reuitado; criſpi & retorti capilli. nơm xớp tóc lên, idem.
xót: doer com ardor: dolor cum quodam ardore. xót ruột: ardor das entranhas como de fome &c: ardor viſcerum vt ex fame &c. thương xót: ter compaixão doerſe do mal alheo: compati & dolere de malo alterius.
xốt đi: fazer ir por força: pello, is. melius xua đi, duổi đi, nở đi, xích khước.
xôu᷄ ꞗĕào: arremeter de homẽs ou de animais: iuuaſio facta ab hominibus, vel ab animalibus. uoi xôu᷄ đi: o elepbante arremete: inuadit elephas.
xôu᷄ hương: perfumar: ſuffumigo, as. xou᷄ khói, idẽ. lửa xôu᷄ ra ſair labareda exire flammam ignis vt è fornace. xôu᷄ lên, idem.
xốu᷄: calçoẽs: femoralia, vm. xốu᷄ ngô: calçoẽs de Chiuas braccę ſinenſes. xốu᷄ đần bà: ſaya de molher que tràs de baixo da cabaya: tunica muliebris quæ ſcilicet ſub veſte geſtatur.
xủ áo cáp tay: ter as maõs cubertas com as mangas da cabaya e iuntas diante do peito: manicis veſtis cooperire manus ante pectus vnitas. xủ xuống, idem. melius gủ xuống.
xứ: Prouincia: Prouincia, æ. thủ trấn xứ: gouernador da Prouincia: Prouinciæ gubernator.
xua: enxotar: abigo, is. xua đi: botar fora de caza: expellere domo. đuổi đi, duồng đi, xở ra, idem.
xưa: tempo antigo: olim. ngày xưa: os dias paſſados: præteriti dies. đời xưa: antigamente, nos ſeculos paſſados: quondam, præteritis ſæculis. như xưa: como dantes: vt prius. xưa nay: dès do tempo antigo atè agora: ab antiquis temporibus vſque nunc.
xứa: campainha: campanula, æ.
xuâi, vide xuôi.
xüân, muà xüân: primauera: ver, veris.
xuất, vide xuốt.
xúc lếy bát gạo: tomar arròs como do ceſto com porçolana: accipere orizam vt è ciſta cum ſcutella. lếy mồi xúc cơm. comer arròs com colher: implere cochleare oriza ad veſcendum.
xức: vntar, vngir: vngo, is. xức thuóc: vntar com mezinha: vnctionem adhibere ad medendum. ſo thuóc, idem. xực tóc: vngir os cabellos: vngere capillos, vnguento linire comam.
xui: instigar: inſtigo, as. ma quỉ xui khién người ta: o diabo tenta aos homens: tentatur
homines à diabolo.
xuy đồu᷄: zarauataua: zarbatana, æ. thổi xui đồu᷄: atirar cõ zarauatana: zarbatana iaculari. xuy hiẹu khí: dar ſinal com trombeta: tuba ſignum dare.
xuy vàng: dourar forrando cõ ouro: tegere auri laminis. xuy bạc: pratear forrando com prata: tegere argenti laminis.
xüít qua: paſſar rente algũa couſa: iuxtà tranſire aliquid ita vt tantum non attingat.
đạn xüít qua đầu: paſſar o pelouro rente da cabeça: propè caput tranſire globulum tormentarium. xít qua, xút qua, idem.
xung: contrario: contrarius, a, vm. nước là xung lửa: agoa he contraria ao fogo: contraria eſt aqua igni. xung nhau: não combinar entre ſi: contrariari ſibi inuicem, minimè cõunenire inter ſe, aut non benè ſimul eſſe, ſuperſtitio paganorum quia putãt ętatis annos aliquãdo minimè cõuenire inter virũ & vxorem & ideò aut carere filijs, aut morbis affici aut ſe inuicem non diligere.
xung, di xung xang: ir de preſſa como correndo cõ paſſos muitos amiudados: velociter ambulare vt currendo, paſſibus velociter repetitis. mau chên, idem.
xưng: confeſſar: fateor, eris. xưng ra, idem. xưng tội: confeſſar os pecados: confiteri peccata. khảo lược cho xưng ra: fazer confeſſar com tormentos: confeſſionem cruciatibus extorquere. xưng đạo ra: profeſſar a ley: profiteri legem. xưng mềnh là thày: profeſſarſe por meſtre: profiteri ſe magiſtrum, velle haberi pro magiſtro. xưng mềnh là Annam: dar ſe por da terra de Annam: profiteri ſe Annamitam. xưng mềnh là ai: quem ſois vòs ! quis es tu ?
xuóc tác: varrer: verro, is. quét, idem.
xước dĕa ra: esfolarſe a pelle hũ pouco: detrahi pellem paululum.
xuôi, di xuôi: ir com a corrente: ſecundo flumine procedere. xuôi nước, idẽ. gió xuôi: vento polla popa:
ſecundus ventus.
xuống: decer: deſcendo, is. xuống thuyèn: embarcarſe: deſcendere in nauigium, nam ſupponunt terram eſſe altiorem aqua, atque ideò venientes in nauim deſcendere & contra. len đất: deſembarcarſe: aſcendere è nauigio in terram. xuống dưới: decer abaixo: deſcendere inferius. lến tlên: ſubir arriba: aſcendere ſuperius.
xương: oſso: os, oſſis. cột, idem. xương thịt: carne e oſſo: caro & os. ꞗợ chào᷄ một xương một thịt: marido e molher são a meſma carne, e meſmo oſſo: maritus & vxor ſunt eadem caro & idem os. chó gạm xương: o cão roe os oſſos: oſſa rodit canis. xương cá: eſpinhas de peixe: ſpinæ piſcis.
xương, cây xương ròu᷄: leiteira: lactaria, æ. arbor quædam ſic dicta quia ex illa quidam humor in ſpeciem lactis erumpit.
xương sóu᷄: eſpinhaço: ſpina dorſi. xương ſườn cụt: coſta piquena a baixo do peito, coſtela; coſta, æ.
xương quạt: os rayos do abano: radij flabelli.
xưởng: caſa de galès em que ſe recolhẽ, e poem em eſtaleiro cubertas do ſol e da chuua: domus triremium, in quibus ſcilicet à pluuia & ſole defenduntur. xưởng thuyèn lé, idem.
xướng ten: nomear alguem como por rol: vocare nomen alicuius tanquam è catalogo.
xüốt, ra: ſair: egredior, deris. exeo, exis.
xút, vide xüít.
xu᷄, vide xung.
finis
Laus Deo Virginique Matri
- ▲ Gốc: lườc được sửa thành tlước: chi tiết
- ▲ Gốc: xan được sửa thành xán: chi tiết
- ▲ Gốc: taóc được sửa thành tăóc: chi tiết
- ▲ Gốc: taóc được sửa thành tăóc: chi tiết
- ▲ Gốc: cho được sửa thành chó: chi tiết
- ▲ Gốc: ſaganæ được sửa thành ſagena: chi tiết
- ▲ Gốc: bellula, res được sửa thành bellula res: chi tiết
- ▲ Gốc: xo được sửa thành xô: chi tiết
- ▲ Gốc: xôi được sửa thành xối: chi tiết
- ▲ Gốc: baixo được sửa thành bairo: chi tiết