Quốc văn trích diễm/Hoa tiên truyện
HOA-TIÊN TRUYỆN
Truyện này truyền là của ông Nguyễn-huy-Tự 阮 輝 似 soạn ra, ông Nguyễn-Thiện 阮 僐 nhuận-sắc lại, vào khoảng cuối đời Lê đầu bản-triều. Cũng là một áng văn nôm hay ở nước ta. Trong bài tựa của ông Cao-bá-Quát có câu rằng: « Trong truyện Hoa-Tiên có nhiều ý tứ hay, trước giai (trai) gái gặp gỡ, vợ chồng yêu đương, rồi đến đạo cha con, nghĩa vua tôi, sự bè (bầu) bạn, tình anh em, lớn thì triều-chính, binh-mưu, bao trung, khuyến tiết, nhỏ thì nhân-tình thế-thái, mây gió cỏ cây. Văn thực là thẳng, lời rất là thanh-tao, vẻ rất là lịch-sự ». Đại-lược truyện như sau này:
I. Lương-Sinh, (con quan Lương Tể-tướng ở Tô-châu) nhân sang trọ học ở nhà mợ là họ Diêu ở Tràng-châu, gặp nàng Dương-dao-Tiên (con quan Dương Tướng-quân), sinh ra tương-tư nhau. Sau hai bên thề nguyền gắn bó với nhau (lời thề viết trên hai tờ giấy hoa-tiên: nhân thế đặt tên truyện), tưởng rằng duyên-phận không còn trắc-trở gì nữa.
II. Ngờ đâu Lương Tể-tướng với Lưu Tể-tướng vốn là người đồng-quận và bạn đồng-liêu, lúc cùng về hưu-trí, hẹn gả con cho nhau, thế à Lương-Sinh đã đính-hôn với Lưu-ngọc-Khanh (con gái Lưu Tể-tướng) rồi. Khi Lương-Sinh về đến nhà thăm cha, nghe thấy tin ấy, như sét đánh bên tai, nhưng cũng phải đành theo mệnh (mạng) cha mẹ. Nàng Dương-dao-Tiên nghe được tin ấy, tưởng rằng Lương-Sinh bội ước, lấy làm buồn rầu lắm.
Chợt khi ấy Dương Tướng-quân lại phải đi đánh giặc, chả may bị giặc vây, còn nàng Dương-dao-Tiên phải tạm nương náu ở chốn kinh-đô.
III. Về phần Lương-Sinh cũng phải dập sầu làm vui, cùng với Diêu-Sinh (con mợ) đi thi đỗ (đậu), được bổ làm quan. Lương-Sinh bổ nhậm ngay ở kinh-đô, tìm được Dương-dao-Tiên, giãi bày tâm-sự cùng nàng. Lương-Sinh mới xin vua ra giải vây cho Dương Tướng-quân; ngờ đâu cũng lại thua, bị giặc vây. Tin đồn sai rằng Lương-Sinh bị tử trận: nghe tin ấy nàng Lưu-ngọc-Khanh cải phục cư tang; vì mẹ bắt ép nàng lấy chồng khác, nàng phải trẫm mình; may gặp thuyền (ghe) của quan Long Đề-đốc trẩy kinh vớt được.
IV. Sau Diêu-Sinh ra đánh tan quân giặc, giải vây cho Dương-tướng và Lương-Sinh; vua bèn ban thưởng cho cả mấy người. Lương-Sinh vẫn tưởng nàng Lưu đã thác, mới dâng biểu tâu việc nàng tử tiết, vua mới sắc phong cho nàng. Vua lại tự đứng làm mối gả Dương-dao-Tiên cho Lương-Sinh. Đương khi Lương còn dùng-dằng thì Long Đề-đốc cùng Lưu-ngọc-Khanh cũng vừa đến kinh-đô, Long dâng sớ tâu việc nàng Lưu, vua khen ngợi, rồi cả hai người Ngọc-Khanh và Dao-Tiên cùng lấy Lương-Sinh: thế là một nhà đoàn-viên vui-vẻ.