II
Cái thế Trung, Bắc-kỳ phải di dân đi. — Đất hẹp người đông. — Ruộng ít mà hay mất mùa. — Nghề-nghiệp không đủ cho dân làm ăn. — Chứng tỏ sự di dân vào Nam-kỳ là phải.
Trung, Bắc-kỳ vì cái thế bách phải di dân đi thật.
Trước hết ta hãy lấy mặt địa-thế và nhân-khẩu mà nói, đã đủ biết cái thế bạch ấy ta thế nào:
| Diện tích tính theo kilomét vuông | Tính ra mẫu tây | Số người[1] | |
| Bắc-kỳ | 105.000 | 10 triệu 50 vạn | 6.850.453 |
| Trung-kỳ | 150.000 | 15 triệu | 4.933.426 |
Lấy số người ấy với số đất ấy, mà so sánh với nhau, thì cũng kể là ở còn rộng rãi, nghĩa là đất rộng và người thưa lắm: ở Bắc-kỳ mỗi kilômét vuông chỉ có 57 người, Trung-kỳ mỗi kilômét vuông lại chỉ có 32 người mà thôi, không bì với bên Pháp, mỗi kilômét vuông đến chừng 71 người, mà một nước láng giềng ta là nước Tầu, đến 104 người ở trong một cái diện-tích cũng như thế. Kể vậy thì thật rộng rãi thênh thang, có chật chội gì đâu đến nỗi, song le gẩy con tính thì nói như vậy đó thôi, chớ cái tình thế thật ra thì lại thế khác.
- ▲ Theo sổ điều tra mới rồi, song chắc còn nhiều hơn thế nữa, vì nghèo khổ không đóng nổi thuế, thành ra khai ẩn-lậu đi, cho nên thường thấy nhiều làng, 5, 3 người chung nhau một cái thẻ, nếu mà khai được cho đúng, thì dân-số ở Bắc, Trung-kỳ không những bấy nhiêu.
