IV
Đại-khái cái tình-hình buôn bán. — Cái lợi độc-quyền. — Nghề buôn lúa gạo. — Mấy điều dan-tham của họ. — Cuộc buôn bán của Hoa-kiều, do một người Pháp bàn.
Xứ Nam-kỳ là một trường-hợp rất hay cho cái nghề sở-trường của họ, là nghề buôn bán, cho nên ta thấy Hoa-kiều trong 90 phần 100 làm nghề buôn bán, nội những đồ gì, họ bán được tất có buôn, mình hay mua tất có bán, nghĩa là họ hiểu sâu đến cái tâm-lý cùng sự nhu-dụng của mình, và liệu trước được thời-cơ về đường tới lui của hàng hóa lắm.
Thành-phố Saïgon là một thị-trường to. trong 1 phần, ta thấy đến ba phần của Khách-trú, san sát ở phố Catinat, đường Charner, chợ Mới, chợ Cũ, từ hàng buôn to, công-ty lớn, cho chí cửa hàng cửa hiệu tầm thường, đều treo cờ buôn người Tầu cả, đông đúc rộn rịp đến nỗi rằng: những phố buôn bán to, không có nhà mà thuê dọn hàng được nữa, thì ở hai bên hè phố, cứ cách mấy thước, họ lại dựng nên một cái quán nhỏ, trông vuông vắn đẹp đẽ lắm, để bán hàng, đông đúc rộn rịp đến nỗi thuê một cái cửa hàng, mà họ thường các tiền nhau đến hàng nghìn bạc. Chợ-Lớn thì lại là một thị trường hoàn-toàn của Khách-trú, chỉ thấy ta chen vào được mấy tiệm thợ may, tiệm bán đồ vàng bạc, và nhà cho thuê ô-tô; Tây thì chen vào được một cửa hàng bào-chế, và mấy hàng-tạp-hóa mà thôi; kể sự buôn bán hoạt-động của thành-phố này, thì tưởng nước ta không có chỗ nào hơn được nữa, như những phố Paris, phố Marin, phố Chợ thì đồ xộ quá chừng, không lấy gì hình dung ra được, chỉ biết là đi quanh trong đường phố, cứ gặp mười người Tầu, mới gặp ba người mình, như thế thì Chợ-Lớn tuy là đất của Nam-kỳ, mà là Áo-môn Thượng-hải của họ vậy.
Còn như ở Lục-tỉnh, thì tỉnh nào Khách-trú cũng chiếm già nửa, thứ nhất ở mấy tỉnh Hậu-giang là kho tiền-bạc của xứ
