Những lúc nhàn-hạ, cụ bảo học-trò đọc cho nghe quyển truyện Tây-Minh của Tàu, nhân thấy có nhiều cảnh-ngộ thảm thương tựa thân-thế mình, cụ bèn theo đấy mà soạn thành quyển truyện Lục-vân-Tiên.
LỤC-VÂN-TIÊN
Truyện này là một quyển luân-lý tiểu-thuyết, cốt dạy người ta đạo làm người. Ngay đoạn mở đầu cụ đã nói rõ cái chủ-ý truyện:
Trai thời trung hiếu làm đầu,
Gái thời tiết hạnh là câu sửa mình.
Cụ muốn đem gương người xưa mà khuyên người ta về đường cương-thường đạo-nghĩa, trong truyện cụ khéo phản chiếu kẻ hay người dở, kẻ thiện người ác, mà kết cấu thành ra kẻ hay người thiện dù có gặp nỗi gian-truân khổ-sở, sau cũng được phần vinh-hoa sung-sướng, mà kẻ dở người ác dù có lúc giầu sang rực-rỡ, rút cục lại cũng đến tội vạ khốn cùng, để khuyên người ta nên:
Dữ răn việc trước, lành dè thân sau.
Đại lược truyện có thể chia ra làm 4 đoạn như vầy:
I. — Nguyên Lục-vân-Tiên, là một người học-trò có nết, có tài, con nhà phúc-hậu, đã đính-hôn với Vũ-thái-Loan, nhân gặp khoa thi, lên kinh-đô để kịp ngày vào trường. Lúc đi đường gặp nàng Kiều-nguyệt-Nga bị đảng giặc bắt, chàng bèn ra tay gỡ nàng thoát nạn. Sau hai bên từ-biệt nhau, nàng về nơi lỵ-sở nghiêm-đường, chàng đến chốn kinh-kỳ để kịp ngày vào thi.
II. — Chàng vừa đến nơi, chợt nghe tin thân-mẫu mất, vội vàng lìa chốn khoa-trường về nhà chịu tang. Đi đường vì nỗi đau buồn thụ bệnh mắt mù, đã gặp bọn dung-y pháp-sĩ lừa dối, tiền mất tật mang, lại gặp người bạn bất lương lập mưu hại. Sau tìm tới nhà nhạc-gia thì đã không cứu giúp lại sinh lòng nham-hiểm đem bỏ vào hang sâu. Sau may gặp một tiều-ông cứu ra, rồi gặp bạn hiền đem đến ở một ngôi chùa.
III. — Về phần Kiều-nguyệt-Nga, vì có một tên nịnh-thần muốn ép duyên không chịu, nhân có giặc Phiên sang quấy nhiễu, tên ấy bèn tâu với vua Sở bắt nàng sang cống vua Phiên. Nàng định thủ tiết, đi nửa đường đâm đầu xuống sông tự vẫn. May gặp ngư-ông quăng lưới vớt lên, sau đến ở một cái chùa.
