đức trí-tuệ hay do sự biến-hóa phổ-ứng ở đời, thì có nhiều Phật; mà do cái thuần-lý thì chỉ có một Phật. Một mà hóa ra nhiều, nhiều mà vẫn là một.
Lấy ngay chư Phật nói ở trong các kinh mà xét, thì biết rằng hết thảy chư Phật là đều một pháp-thân cả. Đức A-di-đà là báo-thân của Phật và đức Thích-ca mầu-ni là ứng-thân của Phật; hay là nói ngược lại: đức Thích-ca mầu-ni đã thành Phật là được cái pháp-thân của Phật, cái đời Ngài hiện ra ở thế-gian mà thuyết-pháp và giáo-hóa chúng sinh là ứng-thân của Phật; mà đức A-di-đà ở Tây-phương Cực-lạc, hưởng-thụ yên vui và cứu-độ chúng sinh, là báo-thân của Phật; hay là nói như cái thuyết của phái Chân-ngôn rằng: đức Đại-nhật Như-lai là pháp-thân của đức Thích-ca mầu-ni, mà đức A-di-đà là báo-thân của đức Thích-ca mầu-ni, và đức Thích-ca mầu-ni là ứng-thân của đức Đại-nhật Như-lai.
Vậy xét về pháp-thân thì chư Phật là đồng một thể, tức là có một mà thôi; mà xét về báo-thân thì có A-di-đà Phật và các Phật khác; và xét về ứng-thân thì có Thích-ca mầu-ni Phật cùng chư Phật khác đã giáng thế mà tu thành chính-giác. Ví như trong không-gian chỉ có một mặt trăng là pháp-thân, cái ánh-sáng của mặt trăng chiếu ra khắp thiên-hạ là báo-thân, và những bóng mặt-trăng hiện ra ở dưới nước là ứng-thân.
Bởi có cái lý-thuyết tam-thân ấy, cho nên đạo Phật nhận có nhiều Phật ở đời quá khứ, đời hiện-tại và đời vị-lai. Hiện các kinh bên phái Đại-thặng nói trong một trụ-kiếp có một nghìn vị Phật giáng thế, để thuyết-pháp mà cứu-độ chúng sinh. Kiếp là tiếng gọi tắt chữ kiếp-ba 刧 波, dịch theo âm chữ phạm kalpa. Kiếp có ba thứ là tiểu-kiếp, trung-kiếp và đại-kiếp. Hai-mươi tiểu-kiếp là một trung-kiếp, bốn trung-kiếp là một đại-kiếp[1]. Trong cái số chư Phật đã sinh ra ở thế-gian mà tu thành chính-quả, thì các kinh chép rõ danh-hiệu của bảy vị. Ba vị trên thuộc về cuối Trang-nghiêm-kiếp 莊 嚴 劫 là một tiểu-kiếp quá-khứ trong trụ-kiếp này, và bốn vị dưới
- ▲ Xem ở mục thứ IV.
