biến ra súng bắn tạc-đạn dài như bắp chuối. Cái kiểu súng tay tọng thuốc nhồi đạn, châm lửa vào bông-mai đã trở nên kiểu súng khai-phúc, bắn bằng cò máy đá lửa.
Với những binh-khí ấy, họ đánh đâu mà không tan!
Hai cái đại-lục Mỹ-châu, Phi-châu, và quần-đảo Úc-châu, lại cả nước Ấn-độ, lần-lượt làm đất thực-dân của họ. Người Anh, người Mỹ, người Đức, người Pháp, người Hà-lan, mỗi nước cấu xé mỗi mảnh, đất trên thế-giới hầu thành những miếng thịt trâu toi, ai nhanh tay thì mới cướp được.
Trong lúc chủ-nghiã « đế-quốc » lan-tràn một cách dữ-t, dội như vậy, một nửa Á-châu, Ta cũng như Tầu, đất tốt, mỏ nhiều, công-nghệ chưa phát-đạt binh-khí còn theo lối cổ-xưa, chẳng qua như cá nằm trên thớt, lấy lúc nào được lúc ấy, chỉ vì xa quá, người ta chưa kịp ngó đến mà thôi.
Thế nhưng mình có biết đâu, cái thói « đóng cửa cài then » — Ta cũng như Tầu — đã làm cho mình không thèm nhìn ra nước khác.
Ngày nay nhắc đến tình-hình nước ta hồi đó, dẫu đau lòng cũng phải phì cười.
Sau khi vua Gia-long đánh được nhà Tây-sơn, tron nước tuy được tạm yên ít năm, nhưng từ khi công-thần củ ngài nhiều kẻ chết oan, thì giặc-giã lại theo nhau mà giậy. Từ-khi vua Gia-long tạ-thế trải qua hai triều Minh-mệnh, Thiệu-trị sang đến đầu đời Tự-đức giòng-giã mấy chục năm, nhà nước không lúc nào yên, Trong Nam thì
