Trang:Nho giáo 4 Trần Trọng Kim.pdf/212

Trang này đã được hiệu đính, nhưng cần phải được phê chuẩn.

210
NHO-GIÁO


của dân, mà vương-đạo đủ Người ta biết họ Lão, họ Trang, họ Thích, khác với thánh-nhân. Nghe cái thuyết vô-dục của những họ ấy, còn chưa tin; đến khi theo Tống-nho, thì tin là cũng giống như cái học của thánh-nhân. Lý với dục đã phân ra, người ta ai ai cũng nói được, cho nên đời nay trị người, cho thánh hiền đời xưa thể cái tình của dân, thỏa cái dục của dân, là sự nhỏ mọn ẩn khúc, không cần để ý, không đủ lấy làm lạ. Kịp đến khi lấy lý mà trách người, thì dẫu bậc cao tiết trong thiên-hạ, cũng có thể lấy lý mà bắt tội được. Người tôn lấy lý trách kẻ ti, người trưởng lấy lý trách kẻ ấu, người quí lấy lý trách kẻ tiện, tuy sai lầm cũng cho là thuận. Kẻ ti, kẻ ấu, kẻ tiện mà có cái lý cãi lại, thì tuy phải vẫn cho là trái. Bởi thế dưới không thể đem những điều đồng tình đồng dục của thiên-hạ mà đạt lên người trên. người trên lấy lý trách kẻ dưới, mà cái tội của kẻ dưới không biết bao nhiêu mà kể ra được. Người chết về pháp luật còn có kẻ thương, người chết về lý thì còn có ai thương nữa! »

« Cái thuyết lý với dục đã thành-lập rồi, thì phàm sự cảm-xúc của những thường tình ẩn khúc, như đói rét, sầu oán, ăn uống. trai gái, gọi là nhân-dục cả, cho nên chung thân thấy cái dục khó hạn-chế. Vả khi mình đã tự tin