tháng tư kéo lên phủ Hoài, gặp quân Lưu-vĩnh-Phúc. đánh nhau ở tại Cầu-giấy, thì ông quan-năm phải tử trận ở đó.
Khi nước Lang-sa đã được tin ấy rồi, thì đòi những quan Khâm-sứ, quan Lãnh-sự giở về. Mà sai ông Hà-da-măng (M. Harmand) sang làm Toàn-quyền đại-thần.
Đến tháng bẩy, nước Lang-sa sai 8 chiếc tầu chiến, kéo vào đánh cửa Thuận-an. Quan ta, ông Đô-thống tên là Võ-văn-Sĩ, ông Tham-tri tên là Lâm-Hoằng đều phải tử trận. Khi ấy vua Tự-đức vừa mới mất. Vua Hiệp-hòa vừa nối lên, sai ông Trần-đình-Túc, ông Nguyễn-trọng-Hợp, xuống cửa Thuận-an xin hòa.
Ông Hà-da-măng định lời hòa-ước mới ta, cả thảy có 27 khoản. Trong ấy có một khoản nói rằng: Nước An-nam phải nhận nước Lang-sa là nước bảo-hộ, từ giầy về sau không được phục theo nước nào nữa.
Xem lại công việc trong hồi ấy, như nhời ông quan-năm đã xin, chẳng qua là việc mở phố Hà-nội; đặt tòa thương-chính, và việc nhỏ nhỏ mà thôi. Thế mà việc nhỏ không cho lại gây ra việc lớn. Trong thì cậy thế tên Lưu-vĩnh-Phúc, ngoài thì cậy thế nước Tầu, càng đánh bao nhiêu, thì càng thiệt hại bấy nhiêu, mà nước ta từ đó mới nên ra quộc bảo-hộ vậy.
HỒI THỨ NĂM
Từ khi vua Tự-đức đã mất rồi, thì ông Nguyễn-văn-Tường, ông Tôn-thất-Thuyết làm Phụ-chính. Đã là bỏ vua Cung-huệ mà lập vua Hiệp-hòa, rồi lại giết vua Hiệp-hòa mà lập vua Kiến-phúc, đều là bởi tay hai ông ấy cả.
Lúc ấy nước ta đã là nhận sự bảo-hộ với nước Lang-sa, những mà còn mong những sự cứu viện với nước Tầu. Nên chi sai quan đi lại Thiên-tân, để mà nghe thăm các sự tin tức.
