như kẻ cừu-địch của mình. Vì nước Pháp muốn tránh sự trách móc đó nên đã lâu năm lưỡng-lự không muốn thi-hành những việc cải-lương hình như trái với lòng dân-chúng. Cũng vì sự lưỡng-lự này nên ngày nay có nhiều người An-nam đem lời trách-móc nước Pháp.
Ở Bắc-kỳ nhân-dân am-hiểu thời-thế hơn nên nước Pháp vừa đem quan dẹp giặc cướp để giúp việc trị-an, vừa có thể thực-hành ngay những công việc to trong xứ.
Chưa đầy bốn mươi năm, xứ Bắc-kỳ đã tiến-bộ lạ lùng. Trên bộ thì đường xe-hỏa lan ra nhiều tỉnh; trên các ngọn sông thì tàu thủy rất nhiều; sở giây thép thì tỉnh nào cũng có; việc tuần phòng giữ trật-tự các nơi tổ-chức rất là hoàn-bị, những binh-lính An-nam có những người tài giỏi đứng đầu, biết vâng lời người trên, hợp thành những cơ-ngũ thạo việc binh-đao; y-tế sắp đặt cũng hoàn-hảo, có nhiều nhà thương lớn, có những nhà thương chữa người bệnh phong, có những nhà hộ-sinh và một y-viện để trủng đậu. Nhiều nhà trường mở ra giậy thêm chữ Pháp để bổ-túc vào việc học của người bản-xứ đã có từ xưa, hai nhà trường kỹ-nghệ lớn dựng ở Hải-phòng và Hà-nội, trường Cao-đẳng mở ra để đào-tạo[1] những y-sĩ, những thú-y, những viên tham-tá chuyên-môn công-chính và để giạy cho những viên quan phụ mẫu sau này có một nền học-thức hoàn-toàn.
Những con đường cũ đều sửa sang lại cả; nhiều con đường mới mở nhưng mãi đến năm 1914 mấy gần giải đá hết.
Ngay lúc ấy những thương-gia, những nhà kỹ-nghệ và những thực-dân Pháp tuy gập nhiều sự khó khăn mà cũng thực-hành nhiều việc như khai mỏ, dựng nhà máy và khai-khẩn đồn-điền.
Trong những miền đã bao năm bị giặc-dã cướp phá tàn hại, người Pháp đến làm cho nhân-dân ở đấy lại vui lòng làm việc. Có nhiều người Pháp lại đem lời khuyên bảo và đem cái gương sáng của mình giậy bảo người An-nam.
Tỉnh Hải-phòng về năm 1885 là một cái làng dựng trên những đồng lầy, bốn mươi năm về sau thành một thành phố kỹ-nghệ có tới 100.000 nhân-dân và lại là một cái hải-cảng có nhiều tàu bè các nước đến đỗ. Thành phố Hải-phòng thật là cái công-trình của bọn thực-dân vậy.
Tỉnh Hà-nội thì nay thật là khác ngày trước nhiều, năm 1914 nhiều người ngoại-quốc trông thấy đã phải ngợi khen.
Tỉnh Nam-định, tỉnh Bắc-ninh, tỉnh Lạng-sơn và nhiều tỉnh khác nữa thật là những cái gương sáng về sự trật-tự và sự sạch-sẽ vậy.
Ở Trung-kỳ cũng có thay đổi nhiều những khí chậm không bằng Bắc-kỳ.
- ▲ Đào-tạo = giậy dỗ cho thành tài.
