can-thiệp[1] vào thì sự quyết-đấu ấy còn lâu giài và ghê gớm. Cái kết-quả của sự quyết-đấu ấy cũng còn mập-mờ không biết ra sao.
Nước Cao-Miên vì muốn đề-phòng[2] người An-nam xâm-chiếm nên đã nhờ người Xiêm bảo-hộ, rồi lại nhờ đến nước Pháp bảo-hộ. Nước Pháp làm cho trong nước Cao-Miên được thái-bình.
Nước Pháp mà phải chiếm lấy Nam-kỳ (1862-1867) là vì sự hiềm-nghi của những vua nối ngôi vua Gia-Long. Nước Pháp sau làm cho vững vàng cái tình-thế đã chiếm được là nhờ có những người An-nam ở những tỉnh phía Nam nước Cao-Miên. Người Cao-Miên được nước Pháp bảo-hộ thì được thỏa-mãn, vì nhờ được sáu mươi năm thái-bình, nước Cao-Miên lại được thịnh-vượng và lại có cái thị-hiếu[3] mỹ-thuật. Nước Cao-Miên mà được vẻ vang là nhờ được nền mỹ-thuật của mình vậy. Nước Pháp lại bảo nước Xiêm hoàn lại cho Cao-Miên những tỉnh về phía Bắc đến tỉnh Tông-lê-rê-bu (Tonlé-Répou) và hai tỉnh Bát-tam-bang (Battambang) và Xiêm-lê-áp (Siem-Réap). Còn như người An-nam thì được vững-tâm cầy cấy những cánh đồng phì-nhiêu mênh-mông ở về phía Nam và sinh sản ra rất là đông-đúc, và rất là nhanh chóng.
Về hồi đó nước Pháp mong giao-hiếu được lâu-giài với nước Nam và mong được hưởng những quyền-lợi mà các nước văn-minh chao-đổi cho nhau. Vì thế nên độ sáu mươi năm nay, là năm 1875, nước Pháp cống nước Nam những tàu chiến, trong tàu có nhiều quan võ Pháp nữa. Lúc ấy thật là một dịp rất may để lập thành một đội thủy-quân An-nam, vì những viên quan võ Pháp rất sẵn lòng muốn giậy cho người bản-xứ. Nhưng mà triều-đình Huế cư-xử một cách đến nỗi những viên quan võ ấy phải bỏ đi. Thế là thủy-binh An-nam không có người dạy-bảo bị hư hỏng cả.
Triều-đình Huế lúc ấy lại còn yếu-hèn đến nỗi phải cầu-cứu nước Tàu để giữ lấy trật-tự ở Bắc-kỳ. Nước Tàu rất lấy làm vui mừng là thoát được cái nạn giặc Cờ-đen (Pavillons Noirs). Bọn giặc này là tàn quân của đảng phản-nghịch Thái-bình « Taipings ». Về hồi năm 1860 đến năm 1870, bọn phản-nghịch này đã tàn-phá nước Tàu và đã làm cho người Tàu suýt nữa mất nước.
Những quân giặc Tàu đến giữ trật-tự cho xứ Bắc-kỳ thì rất là nguy-hiểm. Thật là cái bước đầu một thời-kỳ cướp bóc và tàn-hại, những người già-cả ở xứ này còn nhớ những việc gớm-ghê ấy.
