không thèm ăn, túng quá Khâm-sứ phải trả cụ về Cơ-mật để tòa Nam-án xử. Nam triều thì sao? Nam triều thì chuyên chế! rút lại cụ phải án xử-tử! Hội dân-quyền (ligne[đính chính 1] dé droits de l’homme) yêu cầu chánh-phũ phải dảm tội cho cụ. Cực chẳng đã Nam-triều phải tuyên án (ngày 4 tháng tư năm 1908) đày cụ đi Côn-lôn.
Châu ôi! cụ phải đi đày! cụ mà phải đi đày Côn-lôn!! người ái-quốc các nước thì được thưởng quận[đính chính 2] công. bội-tình mà người ái-quốc Việt-Nam thì phải tội xữ-tữ đày chung thân, nghĩ cũng lạ thay!
Ở Côn-lôn gần ba năm, thân thế cụ thật là thảm khổ hết bị xiềng đạng lại phải đi đánh cá bẩy chim để kiếm ăn. Sương tuyết lạnh lùng linh đinh cô khổ, biết bao là nổi thương tâm. Lắm khi mắt trông mặt bể mà hồn về cố hương, tay bưng bát cơm mà lòng lo việc nước không biết rằng ngày sau non sông ấy thân-thế nầy có vì nhau mà gặp gở nhau chăng? Cụ thấy cơn sóng gió dữ dội mà cụ nhớ đến cơn sóng gió dữ dội, cụ nghe tiếng chim réo rắt mà cụ nhớ đến tiếng người khóc than; cụ càng thấy cụ càng đau, cụ càng nghe cụ càng tức, kìa kìa ai ngồi cao, ai nạt lớn, ai chuyên-chế, ai bất-nhân mà để cho ai châu mày, ai nhăn mặt, ai đức ruột, ai đau lòng vì ai nhỉ?
Khi cụ ở Côn-lôn gần ba năm thì thũ-tướng Poincaré ký giấy tha cụ. Chánh phũ đặt tại Sàigòn một hội đồng xét án cụ và tuyên độc tờ ân-xá. Trong lúc ấy ông Couzineau chủ-tỉnh Mỷtho được cử làm chánh tòa án có đọc câu: « Au nom du Peuple français je vous rends la liberté » ngày nay cụ vẩn còn nhớ. « Thay mặt cho quốc-dân Pháp tôi trả tự-do lại cho ông » là lời ông Couzineau đả nói trước mặt cụ thế mà chánh-phủ thuộc-địa vẩn còn muốn cấm cố cụ tại Mỷtho! Cụ là người tự-do quen và có tánh khẳng-khái cho nên cụ không chịu như thế. Cụ đòi chánh phủ phải trả cụ lại Côn-lôn. Nếu Chánh-phủ cấm cố cụ như thế rủi trong nước có xẩy ra việc gì thì cụ không chịu trách nhiệm. Chánh-phủ không bắt nạt cụ được phải để cụ tự-do.[1]
- ▲ Cụ phản đối về việc đào lăng vua Tự-Đức là vị nhục đến quốc thể vậy. (1913)
