thuê lấy một người Tây trông nom để lính mình làm xằng làm bậy mà hư hõng hết đấy ư? Tôi nói thế không phải là khen người Pháp có lòng tốt nhưng chĩ lối ngoại giao cũa người ta khôn khéo là thế, mà mình dở dang là thế, cho anh em đồng bào ta biết đấy thôi. Phải chi lúc đó ta biết nhân dịp sang nước người học tập lấy cái khôn cái khéo cũa người ta thì bây giờ so sánh tuy không kịp nước Nhựt nhưng so với Phi-Luật-Tân với Xiêm-la cũng không đến nổi xa lắc như thế nầy!
Ngày xưa ta nhắm mắt lại, một là văn-minh Tàu, hai là văn-minh Tàu, bị độc khoa-cử làm mờ ám trí khôn đả đành, đến ngày nay đả hé mắt ra thấy người Tàu vận động nhiều việc rất to tát như gởi học sanh du-học khắp hoàn-cầu, như bỏ quân-chủ lập dân-chủ mà củng an nhiên bất động, nhất thiết chẳng biết gì là gì. Chẳng nhửng thế mà thôi lại còn mấy anh sang Tàu về nói láo nói lỉnh chê người nọ, hạch người kia mà tự mình xem ra cũng không có bãn lĩnh gì, cho người ta đủ kỉnh đủ phục. Có anh bạo gan chê cả Tôn-Văn là người đại biểu văn-minh nước Tàu đời nay, mà không biết rằng anh ta đem cái sự nghiệp cũa anh ta, cái tài năng của anh ta có bằng mãy may của Tôn-Văn không? Nhửng tánh chất của người Tàu các anh không hề học đến mà các anh khéo đem về một cái láo lỉnh (dóc) và một cái bao-tử trống mà thôi. Thế mới biết hồn luân-lý đạo-đức cũa người mình đả bị độc khoa cử giết chết chỉ còn để nguyên lại một cái tánh nô-lệ thôi Đạo-đức mất trước nước mất sau thật củng không phải là lời nói ngoa vậy.
Có một vài người anh-hùng không chịu đi xem xét, mê tín lịch sử đời xưa, trọng chủ-nghĩa trung-quân, chủ-nghỉa phục thù, tìm mưu kiếm kế phỉnh phờ cho dân dậy lên, nhưng than ôi! một con dao, một đoạn tre thì có làm gì. Cái nổi thảm hại, đưa đầu ra cho người bắn đem thịt ra cho người bầm nghỉ củng đáng thương, nhưng công việc làm nào có ích gì! Chẳng qua làm cho dân-đức của ta thêm trụy lạc, khiến nhửng bọn nô lệ kia bọn vô sỉ kia lấy đó mà dọa nạt, mà hà hiếp dân lành thôi.
⁂
