ôi! Nước Tàu bị Mản-Thanh Mông-Cổ lấy, nước Cao-Ly bị Nhựt-Bổn lấy há không phải là tội nơi nhửng kẻ vua quan chuyên-chế, nhửng kẻ tà-nho hủ bại của nước Tàu nước Cao-ly đấy ư?
Một nước bao nhiêu triệu dân mà chỉ giao phó quyền-chính cho một ông Vua thì chẳng là ngu-xuẩn lắm ư? Gặp được ông vua thông minh còn e lo chưa hết bổn phận thay huốn là gặp phải anh vua u-mê làm ròng nhửng sự độc ác cấm dân có ăn học không được lo việc nước thì dân khốn khổ biết bao và còn có ai dám ra mà gánh vát. Một nhà không ai lo chủ trương, một nước không ai lo chủ trương thì nhà ấy nước ấy làm sao mà không tan không mất được.
Nước Tàu mà mất ấy, nuớc Cao-ly mà mất ấy củng là lẽ rất tự nhiên. Nói đến nước ta lại càng đau đớn lắm nữa. Vua Lê-thánh-Tôn đem luật nhà Mình về chưa đầy 50 năm thì bị nhà Mạc đánh đổ. Nhà Trịnh lên khôi phục cũng chỉ có tiếng khôi phục đây thôi, vua nhà Lê củng vẫn bị giết lên giết xuống còn quân thần gì đâu, còn luân-lý gì đâu! Đến vua Gia-long nhà Nguyễn thĩnh luật Càng-Long về lại càng chuyên-chế hơn nữa. Chưa đầy 80 năm đã bị mất nước một cách rất hèn hạ.
Mất nước một cách hèn hạ nhục nhả như thế há không phải tại vua tôi nhà Lê nhà Nguyển đấy ư?
Mới đây Cao-ly đả thâu nạp được văn-minh Âu Mỷ nên năm 1919 mới có cuộc độc-lập-vận-động. Nước Tàu củng vậy xướng ra việc bải-ngoại-vận-động làm cho Anh Pháp đều phải nể mặt không dám hung hăng như ngày xưa Xem thế thì đủ biết rằng cái tư tưởng quốc gia đã nấy ra trong đầu người Tàu người Cao-ly rồi vậy.
Người nước ta thì sao? Người nước ta vẩn còn say sưa trong giất ngũ nghìn năm, chưa có chút gì gọi là giực mình là mỡ mắt cả. Bọn già thì lo làm quan để kiếm tiền nuôi vợ con, bọn trẻ thì lo làm thầy đặng kiếm gạo nuôi miệng ngoài cái lo xát thịt ra thì không có một tư-tưởng gì khác.
Lại thêm một bọn ra vinh mặt múa tay tự xưng là ái quốc ái chủng nhưng hỏi đến họ cách khuých lợi trừ hại, tự cường, tự lập thì họ ặp à như người mơ ngũ chỉ ngồi ngong ngóng ước ao nước ngoài tràn vào mà thôi.
⁂
