LƯỢC SỬ CỤ
PHAN-CHÂU-TRINH
Một người chí-sỉ, một bậc anh-hùng chẳng khác gì một cành hoa thơm, một tấm gương sáng, ai mà chẳng quí, chẳng trọng, chẳng thích, chẳng ưa.
Hiện nay trong nước Việt-Nam ta có hai người chí-sĩ, hai bậc anh-hùng mà cụ Phan-châu-Trinh là một người trong hai người đáng tôn, đáng kỉnh ấy. Trong nước đã có một người chí-sĩ như thế, người trong nước há lại không biết trọng biết quí ru? Một nhà đã có một cành hoa thơm, một tấm gương sáng như thế người trong nhà há lại không biết lựa bình sành, giá mun để cặm vào, treo lên cho mọi người trong nhà được hưỡng cái hương vị thơm tho ấy, soi cái bức gương trong sáng ấy ru?
Nhà có cành hoa thơm, bức gương sáng ấy là nhà Việt-Nam. Những người trong nhà ấy là anh em đồng-bào từ đầu sông Lô-giang núi Tãn-sơn đến cuối vụng Hà-tiên doi Camau vậy. Chúng tôi cũng là người trong nhà: (nhà Việt-Nam) việc cắm hoa vào bình, treo gương lên giá là việc bổn phận há vì thẹn bất tài mà không gắng làm việc bổn phận ru?
Chép lại một đoạn tiểu-sử của một bậc chí-sỉ cho mọi người trong nước xem, kể lại những nổi đau đớn lòng của một người ái-quốc cho mọi người trong nhà nghe há không phải là một việc đáng làm dư? Vì vậy cho nên mới có đoạn lược-sử nầy:
Vẩn biết người chí-sỉ thì phải đau đớn nhiều, có đau đớn nhiều mới nên người chí-sỉ; nhưng than ôi! sự đau đớn của người chí-sỉ vẩn khác lạ hơn sự đau đớn của người thường nhiều. Cụ Phan-châu-Trinh là người đả chan chứa những nổi đau đớn mà người thường chưa tầng có. Cụ đau lòng vì nước từ khi còn bé, cụ đau lòng vì đời từ khi cụ mới biết nổi thảm hại của đời đến nay; mà biết đâu! sau nầy cụ không mang những sự đau đớn ấy theo cụ trong lúc cụ sẻ từ giã cỏi hồng trần nầy mà về nơi tuyền đài kia vậy.
