Ấy, chúng ta muốn nước ta có nhà chân đạo-đức thì nên nhân dịp nầy phá tan giây xích chuyên-chế đả ràng buộc ta hơn ngàn năm nay và thâu nhập nhửng tư-tưởng tự-do của Âu-châu để làm một phương thuốc cho người nước ta vậy. Được như thế thì nhửng nhà đạo-đức mới có thể xuất hiện trong đất nước nầy. Tôi không muốn thí dụ nhiều, tôi chỉ xin kể chuyện ông Trần quí-Cáp trong năm 1908 thì anh em sẻ biết chế-độ quân-chủ ở nước ta có hại cho nhửng nhà có luân-lý đạo-đức là thế nào.
Ông Trần là người rất thảo thuận, học hành rộng, tánh nết tốt, làm giáo-thọ ở Nha-Trang, chỉ theo việc bổn-phận mình là một ông thầy, khuyên dân mở thêm trường học mà bị tên Phạm-ngọc-Quát bố-chánh ở tỉnh ấy nhân loạn bắt ông, trong 24 giờ thì chặt đầu. Cái thảm trạng ấy há không phải ở quyền, chuyên-chế mà ra sao?
Đạo-đức lớn ta không có đả đành nay xin hỏi đạo đức nhỏ, tư-đức của mổi người ta có hay không? thưa rằng: không! Một xứ đả bị chuyên-chế thì tánh chất gì thuộc về đạo-đức củng không thễ nào sanh sảng được.
Tôi thường thấy người mình, kẻ nào khôn hơn chút đỉnh giao thiệp với người kém hơn chút đĩnh thuần chỉ nói dối. Đứa ăn cắp có giấy làm minh bạch đả xong mà đứa ăn cắp chưa có cấp bằng cũng đều một mựt như thế cã. Tôi xem thấy lắm người danh dự không bằng ai, học thức không hơn ai, nhắm lại mình chữa khỏi hai chữ « đày tớ người » mà khi ra đối với người đồng-bào đồng chủng đả có ý kiêu căng, bảo ta là thầy đây! ta là ông đây! chớ có tự nghỉ cho rằng: Thầy đây! ông đây đả làm được đều gì ích lợi cho bọn « dân Việt-Nam » tay lấm chơn bùn kia chưa?? Tôi củng đã tầng thấy nhiều người viết nhựt-trình than thở rằng đạo-đức luân-lý nước nhà trụy-lạt nhưng nói như nước chảy lá môn chẳng có hiệu quã gì. Vì sao vậy? Là vì các ông nói mà các ông ít khi chịu thực hành thì người ta không dám theo các ông cũng là phải. Huống chi luân-lý các ông giảng đó tự tệ-tục của chính-thể chuyên-chế tạo thành ra, không chánh đáng không hợp thời thì người ta không thèm nghe cũng không lấy gì làm lạ vậy.[1]
- ▲ Vua dân đều trọng
