tượng-đồng bia-đá ngày nay. Anh em đây ai đã đi qua Paris một lần tất cũng đã xem thấy những cái hình đổng mấy nhà triết-học đã chống với đạo Gia-Tô vậy.
Nói đại-khái thì về thế kỷ thứ 17 như ông Jean Jacques Rousseau làm ra « Dân ước[1] » ông La Fontaine làm ra « Ngụ ngôn[2] » ông Montesquieu làm ra « Pháp ý[3] » ông Pascal, ông Voltaire vân vân..., đều là những tay kiếm hết cách mở cái khóa chuyên-chế để giúp đồng-bào ra chỗ tự-do. Tôi kễ bấy nhiêu ông đó là chĩ tỏ ra rằng trong đời chuyên-chế mà vẫn còn có người ra lo việc đời như thế, chí như đời bây giờ được tự-do ngôn-luận, được tự-do xuất-bản, được tự-do diển-thuyết thì những người ra lo việc nước, việc đời bên họ biết là bao nhiêu.
Đem so với Á-đông đời xưa thì duy có mấy ông trong đời Xuân-thu, Chiến-quốc bên nước Tàu như là ông Khổng, ông Mạnh, ông Mạc, ông Lảo, ông Trang có thể ngang được với mấy ông kia, còn từ đời Tần trỡ về sau thì cả Á-đông cũng không có người như thế nửa, chớ đừng nói đến nước Việt-Nam ta.
Trong nước ta bây giờ có ông nào gọi là nhà đạo-đức được không? Mà nói rộng ra, trong triều nhà Nguyễn từ trước đến giờ đã có ông nào gọi là nhà đạo-đức không? Nói xa hơn nửa thì trong triều nhà Lê đã có ông nào gọi là nhà đạo-đức như mấy ông tôi đã kể trên kia không? Vậy mà đời nào cũng có người được triều-đình khen, được làm miếu thờ!!
Rút lại, những tôi tớ nhà vua đả tôn lên thì không ai dám đè xuống, mà nhửng kẻ nhà vua đả đè xuống thì không ai dám tôn lên. Làm như thế thì trách nào những nhà đạo-đức của nước ta không chóng mất sao được? Người có tư-tưởng tự-do chẳng nhửng ai củng cho làm lạ mà nhà vua thấy thế củng sợ hại đến quyền chuyên chế của mình lập mưu đặp chết đi. Ở trong một dân tộc như vậy thì nhửng đứa nịnh hót không càng ngày càng nhiều làm sao được?
Ông Montesquieu có nói « Dân sống dưới quyền chuyên-chế của nhà vua thì chẳng biết gì là đạo đức cả, chỉ lấy thế-vị lớn nhỏ làm danh dự mà thôi: duy dân-chủ mới thật còn có đạo-đức vậy ».
