không tội gì trung thành một cách vô ích với họ nữa. Thế thì sự thương nước cũng có lợi cho người Pháp.
Tôi nói đây thiệt chưa hết nhưng đã dài lắm rồi, vậy xin anh em cho phép tôi tóm lại đoạn đã nói ỡ trên.
Từ nay dân Việt-nam ta phải biết thương nước là tánh tự-nhiên trời đã phú cho, không thù-nghịch gì với người Pháp. Phải có quốc-gia luân-lý in sâu vào óc thì sự ước-ao tự-do độc lập của dân tộc ta sau nầy mới thành tựu được. Tôi ở Pháp về mà nói như thế chắc anh em lấy làm lạ vì nay người bên Âu-châu đả đào sâu chôn chặc cái ái-quốc chũ-nghỉa rồi, nay tôi lại đem về tuyên bố trong dân gian chẳng hóa ra trái ngược với phong-chào bên ấy lắm ru? Xin thưa rằng không phải.
Chúng ta phải biết rằng: « Một loài dân trong một nước cũng như bọn học trò trong trường học, phải có thứ lớp, phải tuần tự mà tần tới phải qua lớp dưới mới lên lớp trên không bao giờ nhảy lớp được, nghĩa là phải do gia-đình luân-lý tấn lên quốc-gia luân-lý rồi do quốc-gia mà tấn lên xã-hội vậy ». Thế thì chúng ta cũng phải bước qua cái nền quốc-gia luân-lý trong đôi ba mươi năm đã, rồi mới có thể mong tiếng lên xả-hội luân-lý được.
⁂
Xã-hội luân-lý thật trong nước ta tuyệt nhiên không ai biết đến, so với quốc-gia luân-lý thì người mình còn dốt nát hơn nhiều. Một tiếng bè-bạn không thễ thay cho xã-hội luân-lý được cho nên không cần cắt nghĩa làm gì.
Tuy trong sách nho có câu: « sữa nhà trị nước rồi mới yên thiên-hạ » Hai chử « thiên-hạ » đó tức là xã-hội. Ngày nay những kẽ học ra làm quan củng võ vẻ nhắc đến hai chử đó nhưng chĩ làm trò cười cho kẻ thức-giả đấy thôi. Cái chủ ý bình thiên-hạ mất đi từ đã lâu rồi. Cái chủ nghĩa xã-hội bên Âu-châu rất thạnh hành như thế, đã phóng-đại ra như thế, vậy mà người bên ta thì điềm nhiên như kẻ ngủ không biết gì là gì. Thương-hại thay! Người nước ta không hiễu cái nghỉa-vụ loài người ăn ở với loài người đã đành, đến cái nghĩa vụ mỗi người trong nước cũng chưa hiểu gì cả. Bên Pháp, mổi khi người có quyền thế, hoặc Chánh-phủ, lấy sức mạnh mà đè nén quyền lợi riêng cũa một người hay của một hội nào thì người ta hoặc kêu nài, hoặc chống-cự, hoặc thị-oai, vận-động kỳ cho đến được công-bình mới nghe,
