thành; nhưng trong khi gặp gở nhau biết lấy gì bù lại cái công khao-khát trong bấy lâu nay? Cụ nghĩ không có gì quí bằng đem cái tự-do, bình-đẵng, bác-ái bên Thái-Tây làm một món quà cho anh em Việt-Nam. Nhưng cụ lại nghĩ một vật càng có lắm cái hay lại càng có lắm cái dỡ, hay hay dỡ do nơi người biết dùng. Nay người Việt-Nam ta chưa bao giờ biết sự tự-do là gì, chưa bao giờ biết súng là gì, nay đem tự-do về biếu dân Việt-Nam, đem súng về cho dân Việt-Nam, nếu trước không cẩn thận thì không sao tránh khõi cái họa cằm súng bắn bậy, cái họa cướp tự-do cũa người.
Ông Hugo de Vries là một nhà thão mộc học trứ danh có nói rằng: « Cây cỏ tùy theo khí hậu mổi nơi mà thay đổi hình dạng. » Ông Darwin cũng nói rằng: « Thân-thể và tinh thần của người ta tùy theo hoàn cãnh mổi nơi mà khác nhau. » Cụ thì nói rằng: « Môt dân tộc ở trong một làng không khí áp-chế thì phải hóa ra ngu-ngốc ù-lỳ. » Anh em Việt-Nam ta ngày nay thua kém người há không phải vì cái độc chuyên chế mà ra ư? Cái không khí chuyên-chế ấy há không phải ở tay vua quan nhà Lê nhà Nguyễn đả chế tạo ra đây ư?
Nay muốn phá tan cái không khí chuyên-chế độc ác ấy đi, đem cái không khí tự-do bình đẳng kia về thì trước hết phải sửa đổi nền luân-lý bồi đắp nền đạo-đức trong nước cho mỗi ngày mổi cao lớn thêm. Đêm 19 tháng novembre vừa rồi cụ mới bàn về vấn đề đạo-đức luân-lý Đông Tây tại nhà hội Việt Nam cho anh em đồng-bào nghe củng vì lẻ ấy.
Cụ là người nhiệt tâm ái-quốc cho nên khi diển-thuyết nảy ra lắm câu cãm động lòng người.
Ai có nước lại không thương là câu cụ đã nói ra nay kẻ tiểu sanh nầy củng xin mạn phép cụ nối một câu rằng: Người chí sỉ trong nước ai lại không thương.
Nếu hết thảy anh em đồng bào ta đều la lớn lên rằng:
« Ai có nước lại không thương, người chí-sỉ trong nước ai mà không thương » thì còn gì mong hơn nửa.[1]
- ▲ Nay kêu là Đông-Pháp.
