Từ điển Việt–Bồ–La/N
NA: amar como ſuperior pera inferior: amor ſuperioris erga inferiorem, nỏn na, idem. mẹ na con: a may faz afagos ao filho: mater demulcet filium.
na, nấc na: chorar ſoluçando: flere cum ſingultibus.
na, có nết có na: ſer bem enſinado: vrbanis pollere moribus. nết na người: inclinação da peſſoa: propenſio, nis.
ná, nang ná: amimar: delinio, is. ná xiêu lào᷄ ai; cõ meiguices dobrar alguẽ: blanditijs animum flectere alterius.
ná: arco, bèſta: arcus, vs. baliſta, æ.
nả, bao nả: como vay: quomodo res ſe habent? có viẹc gì nả: tendes algum negocio: habes ne aliquod negotiũ? những ai nả: que gente: quęnam perſonæ? những kẻ nào nả: donde ſaõ: cuja tes ſunt.
nàc, thịt nàc: carne magra: caro macra, ſine pinguedine.
nác: agoa: aqua, æ. nước, idem.
nác: reyno: regnum, i. nước, idem.
nấc na: ſoluçar: ſingultio, is. nớc lên, idem.
nách: ſouaco: axilla, æ.
nai, con nai: veado ſem pontas: ceruus ſine cornibus. nấp nai: veado: ceruus ingens.
nài, xin nài: pedir com importunação, atè alcãçar: moleſtè petere donec obtineas. nài lếy: leuar por importunação: importunitatibus obtinere aliquid. cáo nài: acuzar atè leuar ao cabo: pertinaciter accuſare aliquem donec condemnetur. nài nữa: quero hum pouco mais: aliquantulum adhuc volo.
nải, tlể nải: perguiçoſo: piger, gra, grum.
nải chúôi: penca ou parte de hũ ramo de figos da India: pars rami fructuum indicorum oblongorum in modum fauæ cum ſua theca, quos ficus vocànt, ob quandam faporis ſimilitudinem.
nay, hôm nay: hoje: hodie. mai nay: eſtamenhãa: hoc mane. đêm nay: esta noite: hac nocte. nam nay:
este anno: hoc anno. khi nay: agora: nunc. xưa nay dès do principio atè agora: ab initio vſque nunc.
nấy: iſſo meſmo: hoc ipſum. ấy, idem. đức Chúa blời khién có gì thì có nấy: mandando Deos algũa couſa, eſſa meſma ha: ſi quid Dominus cæli præcipit, hoc ipſum eſt.
nấy, ai nấy: a vontade de quem quiſer: cuiuslibet voluntas fiat. mạc í ai, idem.
nầy: eſte, eſta, iſto: hic, hæc, hoc. người nầy: eſte homem: hic homo. cái nầy: esta couſa: hæc res, hoc. nầy: eis aqùi: ecce. nầy nầy: ou la olhai cà: heus tu attcnde ad hoc. alij, ni, vitium linguæ.
nảy xuống: cair de alto: decidere ex altiori loco. nảy xương ra: ſayr o oſſo pera fora: prominere os extra. nảy dù: abrir o ſombreiro; explicare vmbellam. nảy đàn: tanger a viola: pulſare lyram. nảy mực tàu: fazer ſinal no pao com a linha e tinta como fazem os carpinteiros: producere ſignum in ligno cum filo & atramento vt ſolent fabri.
nãy, khi nãy: inda agora: paulò ante. mới bêy gờ, idem.
nạy: por pao de baixo pera aleuantar: ſupponere lignum ad eleuandum.
nam: homem: vir, i. nam nữ: homem e molher: vir & mulier. nam nhi, idem.
nam: o ſul: meridionalis plaga. gió nam: vento ſul: Auſter, ſeu meridionalis ventus.
nam, kì nam: calambà: callambanum lignum.
nam, ốm nam: tiſica: phthiſis, is.
nam, an nam: deſcanço do ſul: meridiei requies, nomen quo vocatur tota Tunkini & Cocincinæ regio.
năm: anno: annus, i. tüế, idem. năm nay: eſte anno: annus hic. mấy năm nay: quantos annos ha: quot ab hinc annis? năm ngŏái o anno paſſado: annus præteritus[đính chính 1]. ra năm, ſang năm: o anno que vem: annus futurus.
năm: cinco: quinque. năm tlăm: quinhentos: quingenta. năm[đính chính 2] nghìn: cinco mil: quinquies mille.
nàm: deitarſe: decumbo, is. nàm ngủ: dormir deitado: iacendo dormire. nàm nghieng: deitarſe de ilharga: decumbere ſupra latus. nàm ngữa: deitarſe de coſtas: iacere ſupinum. nàm sấp: de bruſsos; cubare pronum. nàm sải ra: eſtirarſe com os braços abertos: iacere brachijs hinc inde extenſis.
nám: murcharſe flores &c: marceſcere flores &c. melius lám, héo.
nám nám: perſeuerar: perſeuero, as. melius lám lám.
nám tay lại: fechar a maõ: claudere manum. một nám: hũa mão chea fechada: pugillus, i. một nhắm, một cáp, idem. nám lêy: afferrar apprehendo, is. nám dĕao: cabo da faca: manicus cultri, & ſic de alijs ſimilibus, quæ manu tenentur.
nấm: tortulho: boletus, i. fungus, i. cái nấm măọc len: nacer o tortulho; fungum pullulare.
nan nứa: bambùs vazios aparados pera fazer obra: canna Indica vacua iam reſecta & aptata ad opus. làm nan: aparalos: cannam indicam reſcindere & parare ad opus.
năn: certa herua amargoſa: herba quædam amara. ăn năn: comer eſſe herba: herbam illam amaram comedere, metaphoricè dicitur de pœnitudine. ăn năn tội: arrependerſe dos pecados; pœnitere de peccatis, hối tội, idẽ.
nàn, phàn nàn lạy: arrependerſe: pœnitere.
nàn, nòu᷄ nàn: não ter reſpeito; irreuerentem eſſe. dể ngươi, idem.
nắn: calarſe com raiua; tacere ob rabiem quam concepit. nắn lạng, idem.
nắn tièn: entortar as caixas; contorquere monetas æreas.
nắn, nang nắn: diligente: aſſiduus, i. ſollicitus, i. ſieng, idem.
nản: medroſo: meticuloſus, i. nản dái, nhát, idem.
nặn: eſpremer: premo, is. nặn[đính chính 3] chánh: eſpremer o limão: exprimere ſuccum mali limonij. nặn mũ ra: eſpremer a materia da chaga &c: comprimere vulnus vt exprimatur.
pus ab illo. nặn bú: ordenhar: mulgeo, es.
nặn bụt: fazer eſtatuas de pagodes: effingere idolorum ſimulachra, de alijs etiam ſimulachris dicitur.
nạn: deſaſtre: infortunium, ij. chịu[đính chính 4] nạn: padecer trabalhos: labores pati. khốn nạn: coitado: miſer, a, vm.
năng lần: muitas vezes; ſæpe.
năng nắng: diligente: diligens, ntis.
năng, hạ năng: doença de verilha: morbus teſticulorum.
năng, cái năng: panela pequena de cozer arroz pera dous: olla minuſcula, in qua ſcilicet concoquitur tantum orizæ quantum duo ſolent comedere. nồi hai, idem.
nàng: molher moça: fœmina iunior. mẹ nàng, idem. nàng hàu: manceba: concubina, æ.
nắng; calma: aſtus, vs. ảnh nắng: os rayos do ſol intenſos: radij ſolares intenſi.
nắng, đau nắng: febricitante: febri laborans, vel æſtuans.
nâng con: amimar crianças, filhos: demulcere infantulos, filios &c.
nặng: couſa peſada: grauis, e. của nặng: fato de porte: res pretioſæ. mlời nặng: palauras pefadas; rigidiora verba. tội nặng: pecado graue, mortal: graue peccatum, ſeu mortale. nặng tai: peſſoa que ouue mal: ſurdaſter, tri. nặng đầu: acharſe carregado da cabeça; grauendine capitis laborare, & ſic de alijs membris. nặng chên, nặng tay, nặng mềnh: acharſe carregado de pès e de maõs e de todo o corpo: torporem in pedibus, ac manibus, & in toto corpore pati.
nạng, cái nạng: forquilha de pao; furca parua lignea. chàng nạng, idem.
nănh: dentes queixaes de animaes: dentes molares animalium. nănh muông, idem. nănh nănh: querer o animal morder: morſum ab animali intentari. dái nănh nănh: temer o animal, e retirarſe: animal à morſu deterreri & abſcedere.
nành, dạu nành: genero de
legume: leguminis quædam ſpecies.
nặnh: fazer por outrem o que lhe mandão a elle que faça: opera alterius vti ad opus faciendum quod eſt ipſi impoſitum.
nặnh nhau: aterſe hum a outro: inniti ſibi inuicem alterius auxilio.
nao, phải nao chang: importa algũa couſa; aliquid ne intereſt ? chảng có phải nao: não vay nada: nihil intereſt. mầy ở kẻ nao: donde ſois: patria tua quænam eſt ? ſơi nao: ainda fica muito: adhuc multum ſupereſt.
nào: qual: quis? thàng nào: que moço: quis puer ? tháng nào: em que mes: quo menſe ? ngày nào: em que dia: quo die ? nam nào: em que anno: quo anno ? của nào: que fato: quænam res ? ſao nào: por que rezem: quare ? cá nào bắt đựơc: qualquer peixe que tomareis: quemcunque piſcem ceperis. thễ nào como: quomodo ? dường nào, nhường nào, cách nào idem. thễ nào thễ nào: de qualquer modo: quo modocunque. khién làm thễ nào thì làm thễ ấy: do modo que vos mandão fazei aſsỳ: quomodo tibi præcipitur ita fac.
nào: nenhum, ninguem: nullus, a, vm. ſed tunc anteponitur verbo, vt, nào có tội gì: que peccado ha: quod peccatũ ineſt? nào có ai biét: quem ha que ſaiba: quis eſt qui ſciat ? nào thày: què do Padre: vbi eſt magiſter ? nào sắch: què do liuro: liber vbi eſt ? ſemper requiritur nomen antecedens aut conſequens ad, nào, vt in exemplis patet, ſi tamen quis dicat, ecce liber, vel quid ſimile, bene poſſum dicere ſine addito, nào: què delle: vbi eſt?
nảo, sàu nảo: triste, enfadado: afflictus, a. vm. buồn, idem.
náo: eſconderſe: deliteſco, is. náo lặng: estar eſcondido calado: latere & ſilere ne deprehendatur. kín mặt, idem.
nao᷄, cái nao᷄: ſupo grande em que poem algũa couſa a aſoalhar: ſtorea rotunda ex
cannis indicis contexa ad aliquid ſole ſiccandum.
nào᷄ nọc: tafecira: ſericum quod luſitani tafecirã vocant.
nầo᷄, blầu nầo᷄: o betel termuita cal: calcem nimiam adhiberi folio quod betle vocant. cay, idem.
náo᷄: muito quente: calidus, a, vm. nước náo᷄: agoa muito quente que eſcalda: aqua ita calida vt ea aſperſum excalefaciat. nấu nước cho náo᷄: aquentar bem a agoa: aquam ita calefacere vt ferueat.
nắp: tapadoura: operimentum, i. nắp vò[đính chính 5]: tapadouro do boyão: operculum diotæ. nắp hòm: tampão do caixão: operculum adhærens arcæ. nắp hộp: tapadoura da boceta: operculum pyxidis.
nạp: meter a poluora na eſpingarda: infundere fiſtulæ ferreæ puluerem tormentarium.
nát: desfazerſe, deſtruo, is. nát đàng: desſazerſe o caminho: deſtrui viam. nấu cho nát: cozer bem algũa couſa atè ſe desfazer: concoqui aliquid valdè ita vt diſſoluatur. đâm cho nát: pilar atè ſe fazer em pò: tundere pilo aliquid donec in puluerem redigatur. hư nát: apodrecer: putrefieri.
nát, dĕốt nát: ignorante, ſem letras: illiteratus, i. dĕốt dĕát, idem.
nạt: fingir colera: ſimulare iram. nạt người ta: fazer medo; metum incutere, đe, idem.
nạt bàn: traſmigração fabuloſa de thic: tranſmigratio fabuloſa Ticæ. nạt, bất ſinh, chảng ſóu᷄: não viuo: minimè viuus. bàn, bất diẹt, chảng chết: não morto: minimè mortuus.
nâu, bồ nâu: certa fruita pera tingir de pardo: fructus quidam quo vtuntur ad inficiẽdum aliquid fuſco colore. aó nâu: cabaya panda: fuſci coloris veſtis. chim nâu: aue de cor parda: cinericei coloris auis. & ſic de alijs rebus &c.
nấu: cozer: concoquere. nấu thịt: cozer carne: coquere carnem. nấu nước: cozer
agoa: calefacere aquam valdè.
nấu: fundir: liquefacio, is. nấu bạc: fundir prata: liquefacere argentũ. nồi nấu bạc: griſol: vaſculum fuſorium aurificis.
nau: botões do veſtido: globuli veſtium.
nầu᷄, vide nầo᷄.
nê lên: por pao ou outra couſa de baixo pera aleuantar ou rebolar facilmente: ſupponere lignum aut quid ſimile ad facilius mouendum aut voluendum vt arcam, vel quid ſimile ſuperpoſitum.
nề: ter reſpeito, temer: vereor, eris. nề người: ter medo de ſer moleſto: timere ne moleſtiã inferat. chảng nề: não vai nada: nihil intereſt.
nề, nạng nề: muito peſado: grauis, e.
nề bôi nhà: cayar a caſa: calce oblinire domum.
né nhạu: temeremſe hũ a outro: metuere ſe inuicem.
nẻ ra: fender ou gretarſe com o ſol vento &c: rimas agere. nẻ thà máu ra: ſarjar: ſcarifico, as.
nẻ bu᷄́[đính chính 6]: dar paparote: talitrum impingere.
nể, tổ nể, tổ tu᷄: antepaſſados: progenitores, vm.
nẻ làu᷄ người: ter reſpeito: vereri aliquem. chảng nể: não ter corteſia: inciuilis, e.
nếy, vide nấy.
nêm: cunha: cuneus, i.
nem: picado de carne enuolto em folhas: protrimentum carnis folijs inuolutum.
nếm: prouar o comer ou beber: experiri cibum aut potum.
ném ai: atirar a alguem: iacere in aliquem. ném đá: atirar cõ pedra, apedrejar: lapido, as.
nệm: colchaõ, ou couſa que ſe deita na cama por baixo: culcitra, æ.
nên: conuem: conuenit. làm cho nên: fazer como conuem: facere vt decet. hải còn nên: ainda preſta: vtile adhuc eſt. đã nên: ià està de vès, como fruita: maturitatem iam attigit. hŏá nên: criar: creo, as. làm nên: fazer: facio, is. dựng nên: aleuantar e fazer como caza: erigere aliquid & facere vt
domum ex præexiſtentibus columnis & reliqua materia. nên phu᷄: ficar lazaro: infici elephantiaco morbo. con nên hŏê: ſairem lhe bexigas ao filho: oriri variolas filio. & ſic de alijs morbis. nên mười tuối: fas dès annos: agit decimum annum. nên máy lạng: quantos taeis val: pretium quot aureorum habet ? nên gióu᷄: he bom pera ſemente: inſeruit ad ſæminandum. chảng nên gióu᷄ má gì: naõ preſta pera nada: ad nihilum valet.
nền nhà: pauimento da caza: pauimentum domus. đắp nền: concertar o pauimento e lugar em que ſe ha de fazer a caza: aream in qua domus erigenda eſt aptare.
nến, cái nến: vela: candela, æ. nến sáp ao᷄: vela de cera: candela cerea. đúc nến: fazer velas: candelas conficere. cây nến: caſtiçal: candelabrum. cặp nến: eſpiuitar: candelam emungere. đốt nến: acender a candea: candelam accendere. tắt nến đi: apagar a candea: candelam extingue.
nén, một nén: dès taeis: decem nummi aurei. hai nén: vinte taeis: viginti nummi aurei. & ſic deinceps.
nén, đè nén: ſoſpeitar: ſuſpicor, aris.
nén: apertar entre taboas: comprimere inter tabulas. nén sắch: apertar o liuro: cõprimere librum &c. nén gai: coroa de eſpinhos como a de Chriſto Noſſo Senhor; corona ſpinea, vt Chriſti Domini.
nển, na nển con: trazer o filho nos braços: geſtare in vlnis filium.
nện: amaçar, encreſpar a canga ou peça pera ficar lustroſa: comprimere manibus aut criſpare telam, vel ſericum vt ſplenſcat. nện lụa: apertar a peça de ſeda: comprimere ſericum. nện ꞗĕài: apertar, encreſpar a canga: corrugare telam vt ſplendeat.
neo: ancora: anchora, æ. geo neo: dar fundo: anchoram demittere. mỏ neo: vnha da ancora pegar no fundo:
anchoræ vncum adhærere ſolo.
néo: arrocbar: contorquere premẽdo. néo thuièn: apertar a embarcação por fora pera não abrir: cymbam ligare exterius vt non diſſoluatur. néo cưa: torcer a corda a ſerra pera apertar: contorquere funem ſerræ vt comprimatur ipſa ſerra. vặn, idem.
neỏ: caminho: via, æ. đi neỏ nào: porqual caminho vay: quanam via incedit ?
nếp, gạo nếp: arròz pulò crù: ſpecies quædam orizæ nondum coctæ quam luſitani pulò vocant. rượu nếp: vinho que fazem do meſmo arròz pulò; potio quædam quam ex oriza pulò dicta conficiunt.
nẹp: faſquias que ſe poem pollo meyo do caijão pera ficar forte: aſſerculi in medio ſtoreæ ex cannis indicis confectæ vt illa fortior euadat.
nết, vìde na. ở nết kiêu ngạo: tem termo ſoberho: modum agẽdi habet ſuperbum, & ſic de alijs vitijs aut virtutibus. sửa nết sửa lào᷄: reformar os costumes: mores corrigere.
nét chữ: penada ou pernas de letra: ictus calami. nét nhọn: letra meuda: character minutior. nét to: letra groſſa: literæ maiuſculæ.
nẹt, bò nẹt: bicho cabeludo que nace da folha do bambù: vermiculus pilis coopertus qui naſcitur in folijs cannæ indicæ.
neu, vide neo.
nêu: pao comprido que por ſuperstição leuantão os gentios pollo anno nouo à ſua porta: pertica oblonga quam Ethnici ſuperſtitiosè erigunt ad ſuas ianuas in principio recentis anni.
nêu, phưấn nêu len: por algũa couſa em leilão pera ſe vender pondoa em hũa haſte: ſub haſtar aliquid. bán nêu: haſte em que ſe poem o que ſe vende no leilão: haſta venalia attollens.
nếu: ſe: ſi. nếu có ſự làm ꞗệy: ſe a couſa vay aſsỳ: ſi ita eſt.
nếu: dès de que: ex quo. nếu ngày đẻ ra: dès de que
naceo: ex die quo natus eſt.
ngà: marfim: ebur, eboris. ngà già: marfim bom de vès: ebur antiquum, probum.
ngả: encruſuhada: quadriuium, ij. ngả ba đàng: encruzilhada de caminhos: quadriuium terreſtre. ngả ba ſou᷄: encruzilhada nos rios: quadriuium in fluminibus. hæc Ethnici fatuè timent.
ngả tư: o que os gentios temem ſuperstitioſamente: ſuperſtitioſus Ethnicorum timor.
ngã: cair; decido, is. ngã: adoecer em cama: decidere in lectum ex morbo. ngã nước: adoecer de agoa roim: ægrotare ex hauſtu inſalubrium aquarum. ngã liép: botar no chão o cajaõ pera ſe aſſentar: ſternere ſtoream ex indicis cannis contextam ad ſedendum.
ngạc, nguần ngạc: montes e ſerras: montes & teſqua. ngàm ngạc, idem.
ngác, đi ngan ngác: andar eſpalhados: diſperſos incedere. ngúc ngác, idem.
ngạch cửa: lumiar da porta, ou algũa traue della: limen ianuæ aut ſuperliminare, vel aliquod eius latus.
ngai ꞗua ngự ra: cadeira alta em que o bua de Tonquim ſae em publico hũa vès no anno: thronus portatilis in quo Tunchinenſis Rex quem, bua, vocant, ſemel in anno publicè portatur. kiẹu, idem.
ngây: ignorante: ignorans, ntis. dĕạy kẻ ngây muọi: enſinar a os ignorantes: docere ignorantes, opus Miſericordiæ.
ngay: direito; rectus, a; vm. cây ngay: aruore direita: recta arbor. thảng, idem, ngay dĕạ: conſciencia recta: recta conſcientia. lào᷄ ngay, idem. xét cho ngay: iulgar rectamente: recté iudicare.
ngay: de fronte: ex aduerſo. ngay nhau: de fronte hum do outro: vnus ex aduerſo alterius.
ngày: dia: dies, ei. sáng ngày: em amanhecendo: prima luce, diluculò. nửa ngày: meyo dia: meridies, ei. ban ngày: de dia: interdiu. thâu
đêm thâu ngày: toda a noite e todo o dia: die tota & tota nocte. tối ngày, idem. ngày rày: hoje: hodie. ngày ſau sẽ hay: outro dia ſe tratarà diſſo: die aliâ de hoc agemus. ngày kia: depois da menhãa: ngày kìa: depois de qnatro: diebus quatuor elapſis. chảng có mấy ngày: não ha muitos dias: dies plures non ſunt elapſi. hẹn ngày: aſſinar o dia: diem præſtituere. mấy ngày nầy: quantos dias hà: dies elapſi quot ſunt ? đến ngày nào: da quì a quanto: quot ab hinc diebus ? ngày tết: o preimeiro dia do anno: dies primus anni noui. ba ngày tết: os tres primeiros dias do anno: dies primi tres recentis anni. ngày mòu᷄ một: o primeiro dia da lua noua: dies prima lunæ nouæ. ngày ràm: os quinze da lua: dies decima quinta menſis lunaris. ngày ba mươi: os trinta da lua: dies trigeſimus menſis lunaris. & ſic de alijs.
ngáy: roncar dormindo: ſterto, is.
ngâm: aquilo onde ſe pega ou dependura o cajão: id cui appenditur aut nectitur ſtorea ex indicis cãnis contexta vt ianuam, vel aliam domus partem claudat.
ngâm nườc: por de molho nà agoa: immergere aliquid in aquam vt molle fiat. ngâm nứa: por bambùs de molho: immergere cannas indicas in aquam vt tenereſcant ad opus faciendum. ngâm mạ: por de molho o nelle pera o ſemear: orizam germinantem in aquam immergere vt aptior ſit ad ſæminandum.
ngâm, blái hòu᷄ ngâm: fruita da China a modo de neſpera nafigura, mas não engaſga: fructus Sinicus in figuram noſtratis meſpili, ſed non ſtrangulat.
ngăm ngăm: gente morena; homines ſubfufci coloris.
ngắm: chegar algũa couſa ao roſto pera ver ſe està direita: vultui aliquid applicare ad tentandum an ſit rectum.
ngắm: meditar: meditor, aris. gẩm, idem.
ngặm: fechar a boca: claudere os. ngặm miẹng lại: não falleis: os claude,
loquaris.
ngăn: impedir: impedio, is. ngan gián, can, idem. ngăn đàng: impedir o caminho: præcludere viam, tranſitum impedire.
ngân, hát ngân: gargantear: vocem inflectere.
ngan ngạt, vide ngạt.
ngàn: termo, limite: terminus, i. chảng biét là ngàn nào: não ſei o termo: terminum neſcio. ngàn ấy thôy: iſto baſta[đính chính 7]: ſufficit hoc. đã đầy ngàn; ià eſtà chea a medida: menſura iam repleta eſt. ngàn nầy mấy đò u᷄: tudo isto quantas caixas val: hoc totum quanti eſt? chảng có ngàn: não tem termo: interminabilis, e.
ngàn, núi mlớn: ſerranias: teſqua.
ngắn: couſa curta: breuis, e. tăọc ngắn: cabello curto: breuior coma.
ngang, bề ngang: de bargo: latitudo, dinis. đánh ngang đầu: dar na cabeça em trauès: in tranſuerſum impingere capiti plagas. gỗ ngang thuièn: liames ou curuas da embarcacão: ligna quibus nauigium in tranſuerſum coagmentatur. đi ngang: atraueſſarſe no caminho: obſtruere viam in tranſuerſum ſiſtendo. nghênh ngang: aperto de grande concurſo; compreſſio prę multitudine. nàm ngang ngửa: deitado immodeſtamente: cubare incompoſitè, vel immodeſtè.
ngàng, ngỏ ngàng: prudente: prudens, ntis. khôn ngŏan, idem.
ngành: ramo: ramus, i. nhành, cành, idem.
ngảnh cổ lại: virar hũ pouco a cabeça, como pera ver, ouuir: caput paululum vertere, vt ad videndum audiendum &c.
ngạo, kieu ngạo: ſoberbo: ſuperbus, a, vm.
ngạo, chó ngạo: cão grande: moloſſus, i.
ngạo, cái ngạo: lança de ferro grande: lancea quædam ferrum habens majuſculum.
ngăọc vidro: vitrum, i. ngắọc thủy thinh: criſtal: cryſtallus, i. ngăọc thặch: pedra pretioſa: gemma, æ. chua ngăo̬c, idem. alij ngọc.
ngáo᷄ cổ mà coi: estender
o peſcoço pera ver: extendere collum ad intuendum.
ngảo᷄ cối: pao fixo no meyo da mò de baixo, em que encaixa a mò de cima: baculus in medio molæ inferioris fixus ita vt mola ſuperior in illum immiſſa circumagatur.
ngạo᷄, nói ngạo᷄: fallar mal a lingua: verba ineptè pronunciare. liu lo, idem.
ngáp: bocejar: oſcito, as.
ngặp: o cão morder leuemente como quando brinca: morſus canis leuior, vt cum ludit.
ngập: paſſar, penetrar: penetro, as. chên đặp gai ngập ꞗĕào: piſando o eſpinho meteoſe pollo pè: penetrauit pedem ſpina calcata.
ngập: chegar: pertingo, is. attingo, is. ngập nứơc gối: chegar agoa atè os ioelhos: attingit aqua genua. ngập đầu: chega atè a cabeça: pertingit vſque ad caput.
ngắt nhọt: eſcarafunchar o leicenço: pungere furunculum.
ngắt, nhà ꞗui ngắt ngát: caſa muito fermoſa: domus valdè pulchra. ngan ngặt, idem.
ngát, vide ngắt.
ngất: compararſe, com encarecimento: æquari, cum exaggeratione. lưả lên ngất mây: o fogo ſubindo chega às nuuens: ignis aſcendens æquatur nubibus. mũ, áo ngất blời: o barrete ou a cabaya ſe compara ao ceo: pileus aut veſtis æquatur cœlo.
ngật nghểu: dormir aſſentado com a cabeça entre as pernas: dormiens ſedendo capite demiſſo inter crura.
nghê, con nghê: certo auimal como leão: animal leoni ſimile. ſư tử: leão: leo. nis.
nghe: ouuir: audio, is. chảng nghe: não conſinto: nego conſenſum. nghe mlời: obedecer: obedio, is. ꞗưng, idem
nghè, ou᷄ nghè: officio de letrados: literatorum officiũ, ſeu munus.
nghè miéu: caſa do diabo que adorão na aldea: domus in qua Ethnici diabolum adorant quem tutelarem putant ſui pagi. nam
ſi quis iuxtà viam diem obeat illius cadauer lapidibus aut glebis cooperiunt, & titulo. ou᷄ nghè, ideſt literati inſigniunt & adorant.
nghề: officio, ocupação pera buſcar a vida: ars vel officium quo quis ſuſtentatur. làm nghề gì: que officio tendes: artem quamnam exerces ? nghề nghiẹp, idem.
nghé: vitella: vitulus aut vitula.
nghẻ, ngỏ nghẻ: entender claro: intellectus perſpicuus.
nghể, rau nghể: certa herua que nace na agoa das varzeas: herba quædam quæ oritur in agrorum aquis.
nghệ: açafrão: crocus, i. dụôm nghệ: tingir com açafrão: croco inficere.
nghệ an: Prouincia de Tonquim pera a Cochinchina dos Portugueſes chamada Guião: Prouincia Tunchinenſis quam luſitani, Guião, vocant.
nghẹch: paruo, pouco entendido: fatuus, i. exiguum habens iudicium.
nghén con: molher pejada: mulier grauida. chửa, có thai, idem.
nghẹn: engaſgar: faucibụs hærere cibum.
nghênh ngang: grande concurſo de gente: concurſus populi numeroſus.
nghéo: couſa rara: rarus, a, vm. ſự nghéo, lạ, idem.
nghẹt cổ: affogarſe cõ apertar o peſcoço: collum ſtringere vſque ad ſuffocationẽ. thắt cổ, idem.
nghểu, vide ngật[đính chính 8].
nghéu, vide nghéo.
nghi, hồ nghi: duuidar: dubito, as.
nghi, üy nghi: couſa que cauſa reſpeito: venerationem excitans res. mặt mũi üy nghi: roſto venerauel que cauſa reſpeito: vultus venerabilis vt Chriſti Domini, Beatæ Virginis.
nghỉ: deſcançar: quieſco, is.
nghỉ: elle, fallando com corteſia; is, vrbanè nimirum loquendo. người, idem.
nghỉ: facil: facilis, e. nghỉ làm: facil de fazer: facile factu. nghĩa: amizade: amicitia, æ. bất nghĩa: ſer deſagradecido:
ingratus, a, vm. làm nghĩa, két nghĩa: trauar amizade: amicitiam inire. nhên nghĩa: corteſia: vrbanitas, atis.
nghĩa: ſinific ação da palaura ou letra: ſenſus vocabuli alicuius aut characteris. cát nghĩa sắch: explicar o liuro de letra em lingua ordinaria: ſenſum libri ſinicè conſcripti vuulgari ſermone proferre. y, mlẽ, idem.
nghịch cu᷄̀ nhau: encontrados, imigos entre sỳ: inimici ad inuicem. nghịch cu᷄̀ ꞗua chúa: aleuantado contra o Rey: rebellis Regi.
nghiêm, an nghiêm: quietação do Reino, pouo: pax & quies populi.
nghièm cŏên: reſenha dos ſoldados: recenſio militum. kén, idem.
nghien: tinteiro, pedra ou outra couſa em que moem tinta pera eſcreuer: atramentarium, lapis ſcilicet, vel aliud ſimile inſtrumentum in quo atramentum ſinicum ſolidũ cum modica aqua confricatur vt ad ſcriptionem reddatur fluidum. mài mực: moer a tinta pera eſcreuer: confricare ſolidum atramẽtum ad ſcriptionem.
nghién rang: moſtrar os dentes com raiua: aperire dentes ex rabie, vt canes ſolent.
nghieng mềnh: porſe de ilharga como pera paſſar, ou furtar o corpo ao tiro: latus anteponere vt ad locum anguſtum ſuperandum, vel ad declinandum ictum. nàm nghieng: deitarſe de ilharga: lateri innixum decumbere.
nghiép, ác nghiép: traueſſo: luſor, is. inquietus, i. ſumitur in malam partem, etiam pro vitijs carnis & furti.
nghiệp, nghề nghiệp: officio pera buſcar de comer: officium aut ars cujus vſu quis victum quærit.
nghiệp, tội nghiệp: pecado, tormento: peccatum vel pœna peccati.
nghiệp, cou᷄ nghiệp: merecimentos: meritum, i.
nghiệp, thất nghiệp: viuer de eſmola: eleemoſyna victum quærere.
nghiệp ăn uống: dado a comer e beber: eſcæ & potui nimium deditus. đa hành ác nghiệp: fazer muitos males: ſcelera multa perpetrare.
nghìn: mil: mille. một nghìn: hum mil: vnum mille, nec alio modo inrelligitur vnum, niſi exprimatur. hai nghín: dous mil: duo millia, &c. nghìn nghịt: muitos ſem conto: multi ſine numero. khê lê, muôn vàn, idem.
nghịt, vide nghìn. nghịt nghịt, idem.
ngô, nứơc ngô: Reino da China fallando cõ deſprezo: Regnum Sinarum loquendo contemptibiliter de illo. thàng ngô: madraço China: Sinenſis nebulo.
ngó, củ ngó: raìs da fulla do golfão; nympheæ radix.
ngó: eſpreitar: rimor, aris. dòm, idem.
ngỏ ngàng: prudente: ſapiens, ntis. tài ngỏ: entendido: intclligens, ntis.
ngỏ mlời: ià deu palaura: promitto, is. ſpondeo, es.
ngỏ: aberto: patens, ntis. cửa ngỏ: porta aberta: patén ianua. để chẻnh ngỏ chảng bưng: deixar o boyão aberto ſem o tapar: apertum diotæ os non obturare.
ngõ, cửa ngõ: porta de fora do pateo: ianua extra areã domus, & iuxtà publicam viam.
ngổ, rau ngổ: certa herua que nace nos tanques: herba quædam in piſcinis.
ngộ: ignorante: ignarus, a, vm.
ngọ, ngựa: cauallo; equus, i. giờ ngọ: meyo dia, aſſaber das onze atè hũa: meridies, hoc eſt ab vndecima vſque ad primam poſt meridiem, vide giờ[đính chính 9]. chính ngọ: meyo dia em ponto: verum diei medium ſeu vera meridies. dies, menſes, & anni etiam denominantur ijs nominibus. vt năm ngọ: anno do cauallo: annus equi. tháng ngọ: mes do cauallo; dies equi. & ſic de alijs.
ngơ, ngất ngơ: tolo: ſtolidus, i.
ngờ: cuidar, ter pera sỳ: exiſtimo, as. ngờ là, ngở là: cuido que: puto quod. ngờ duuidar: dubito, as. ngờ cho
ai: ſoſpeitar em alguem: ſuſpicari de aliquo. ngờ có mlẽ: ſoſpeitar com rezão: ſuſpicio rationabilis. ngờ chảng có mlẽ: ſoſpeitar ſem rezão; ſuſpicio temeraria.
ngở là: pareceque: videtur quod &c.
ngŏa, nói ngŏa: fallar mentira, encarecendo: falſum loqui exaggerando.
ngŏài: fora: extra. ben ngŏài: parte de fora; exterior pars. đàng ngŏài: as quatro Prouincias que eſtão iunto a corte de Tonquim: quatuor Prouinciæ quæ ſunt propè regiam Tunchinenſem. đi ngŏài; ir ourinar: ad vrinam expellendam ire, modeſtè loquendo.
ngŏái, năm ngŏái: o anno paſſado: præteritus annus.
ngŏải, đuôi nghüe ngŏải: os peixes ou outros animaes hulirem com o rabo: piſces aut alia animalia caudam mouere. tay nghüe ngŏải: bracejar com os braços, como quando ſe caminha: mouere brachia, vt dum quis ambulat.
ngŏại: parente da parte da mãy: conſanguineus ex parte matris.
ngŏại kỉ: nome de certo liuro pollo qual eſtudão: nomen cujuſdam libri quem addiſcunt.
ngŏan: prudente, auiſado: prudens, ntis. khôn ngŏan, idem. voi ngŏan: elephante que entende bem o que lhe mãdão: elephas benè percipiens quæ illi præcipiuntur. & ſic de alijs animalibus quæ videntur imperfectum aliquẽ habere diſcurſum.
ngŏật, vide ngŏệt.
ngọc, vide ngăọc.
ngộc, vide ngŏục, vel ngục.
ngŏệt, mặt blang: lua; luna, æ. ngŏệt thực: eclipſe da lua: eclipſis lunæ, in quo multa fiunt ab Ethnicis quæ ſunt ſuperſtitioſa.
ngŏệt[đính chính 10] ſa: certa lança como alabarda: lancea quædam in bipennis figuram.
ngôi: peſſoa: perſona, æ. ba ngôi cữ một đức Chúa blời: tres peſſoas hum sò Deos: tres perſonæ vnus Deus,
ngôi: dinidade como de Rey, Mandarim &c; dignitas
vt Regis, Præſidis, &c. mất ngôi: perder a dinidade; deperdere dignitatem.
ngôi: lugar aonde eſtà peſſoa graue de aſſento: locus in quo habitat primaria perſona. lào᷄ sặch sẽ là ngôi đức Chúa blời: o coração limpo è o lugar em que mora Deos: locus in quo Deus habitat eſt cor purum.
ngôi ſao: estrella: ſydus, deris.
ngôi: a coroa que rapão na moleira: corona quam radunt in pregmate, dicitur etiam de noſtra quam radimus in vertice. gọt ngôi; abrir a coroa: coronam radere.
ngồi: aſſentarſe: ſedeo, es. ngồi xếp bàng: aſsentarſe encruzando as pernas: ſedere decuſſatis cruribus. ngồi[đính chính 11] xếp đề he: aſſentarſe no chão com ambos os pès pera hũa ilharga: ſedere in ſolo ambobus cruribus ad vnum latus coniunctis. ngồi qùi: aſſentarſe e ajoelharſe iuntamente: ſedere genibus flexis. ngồi xổm: aſſentarſe em cocaras: ſedere cruribus nitendo, vel inſiſtendo.
ngòi[đính chính 12]: rio pequeno: fluuius exiguus.
ngòi[đính chính 13] bút: o bico do pincel: acumen penicilli.
ngói: telha: tegula, æ. nhà ngói: caza de telha: tegulis cooperta domus. bánh ngói: bolinhos de barro que comẽ; argillæ coctæ fruſta quæ ipſi comedunt vt placentulas.
ngơi: deſcançar peſſoa graue: quieſcere primariam perſonam. nghỉ ngơi, idem.
ngon: couſa ſabroſa; ſapidus, a, vm. ăn cơm chảng ngon: faſtio: inappetentia cibi. mui ngon: ſabor doce: ſapor ſuauis.
ngón tay: dedo da mão: digitus manus. ngón chên: dedo do pè: digitus pedis. ngón cái: o dedo polegar: pollex, icis. ngón blở vel tlở: o moſtrador: index icis. ngón vô danh: o dedo do meyo: infamis, is. ngón thứ hai: dedo annular: annularis, is. ngón út: o dedo meminho: auricularis, is.
ngọn lửa: chama de fogo: flamma ignis. ngọn cây: ramo
tenro: ramus tener. ngọn rau: tallo de herua, grello: herbæ cauliculus. ngợp: medo de cair de alto: timor cadendi cum quis è præalto loco aſpieit præcipitium. ngợp ſợ: irſe o lume dos olhos: præcipitium inſpiciendo lumine oculorum priuari.
ngót: fallar mal d'outrem por de tràs: detrahere abſenti. nói tlon ngót, idem.
ngót xuống: deſenchar: detumeo, es.
ngót, rau ngót: certa herua: herba dicta ngót.
ngọt: couſa doce: dulcis, e. rim ngọt: conſerua: conditura ſacchari. mlời ngọt: palauras doces, brandas: ſuauia verba.
ngọt: vinagre: acetum, i. gếm, idem.
ngớt tại: ficar ſurdo pollo rumor, ou matinada: exurdeſcere præ tumultu aut ſtrepitu. điéc tai, chói lói tai, idem.
ngôục, tù: carcere: carcer, is. tù rạc, idem. địa ngôục: inferno: infernus, i. cầm ngôục, vide cầm.
ngôục hŏàng, vide hŏàng.
ngòu᷄, chòu᷄ ngòu᷄: madraceirão, grande corpazil: procerum corpus. alij giou᷄ vou᷄.
ngỏu᷄: pato: anſer, ris.
ngu: ignorante de letras: ignarus literarum. v mê, dĕột, dại chữ, idem.
ngủ: dormir: dormio, is. nàm ngủ: dormir deitado: cubando dormire. ngủ một giước, vel chước: dormir hũ ſono, hum pouco: dormire puſillum. ngủ gục đầu: toſquenejar: dormito, as. ngủ lim dim: dormir peſtanejando; dormire nictando. buồn ngủ: ter muito ſono: ſomno profundo corripi. tục ngủ, mê ngủ: dorminhoco: ſomnolentus, i.
ngư ou᷄: peſcador de embarcação: piſcator ex cymba.
ngữ, nói: fallar: loquor, eris. thiẻu ngữ, ít đều: de poucas palauras: ſermonis exigui. ít mlời, idem.
ngự, trị: gouernar: rego, is. ngự thế: gouernar o mundo: gubernare mundũ. ngự: eſtar ou ir de Senhores grãdes
como Reis Principes; manere aut ire Principum, Regum, ſic Chúa ngự ra: o Rey ſaye: Rex egreditur. Chúa ngự ꞗĕào: o Rey entra: Rex ingreditur. Chúa ngự kiẹu: o Rey vay en andor: Rex in ſella geſtatoria vehitur.
ngứa: comichão; pruritus, vs. ghẻ[đính chính 14] ngứa: a ſarna fas comichão: pruriginem excitat ſcabies. ngứa thì gải: ſe vos come coçaiuos; pruritum ſentis, ſcabe. alij nhạm mềnh.
ngửa: eſtar com o roſto ou com ſeu direito pera cima; faciem aut rectam partem alicuius rei ſurſum erigere. ugửa mặt len: virar o roſto pera o ceo; erigere faciem in cœlum. ngửa tay mặt ra: moſtrai a palma da mão direita; expande manus dexteræ palmam. & ſic de alij.
ngửa: liure no fallar; liberior in loquendo. dể, rắn mặt, idem.
ngựa, con ngựa: cauallo; equus, i. cởi ngựa: caualgar; equito, as. chạy ngựa: correr a cauallo; equitando currere. đuổi ngựa, bieu ngựa: fazer correr o cauallo; impellere equum ad currendum. ngựa đinh pho: cauallo de posta; equus veredus. ngựa ſa hŏàng: rebellão; equus refractarius.
nguai, vide ngŏai.
nguêi vide nguôi.
nguản, vide ngủn.
nguên, vide nguôn, vel thỉ.
ngúc ngác, bắt đi ngúc ngác: leuar alguem preſo pollo peſcoço a força; trahere aliquem vi collum eius tenendo.
ngục, vide ngôục.
ngực: peito; pectus, toris. đấm ngực: bater nos peitos; percutere pectus. ngực lên: aleuantarſe o peito, como aos que eſtão pera morrer; extolli pectus, vt fit in ijs qui morti ſunt proximi.
ngức mặt lên: leuantar o roſto pera o ceo; eleuare faciẽ in cælum. ngửa, idem.
ngüe ngŏải, vide ngŏải.
ngüết, vide ngŏá ngŏết.
ngụy: rebelde; rebellis, e. làm ngụy cu᷄̀ Chúa: rebellarſe contra el Rey: rebellem fieri Regi. blở lào᷄ cu᷄̀ giạc.
nguien, đỗ trạng nguien: alcançar o ſupremo grao de letras como de Doutor: gradum in literis ſupremum adipiſci.
nguien thỉ: o primeiro ſtado da geração humana: primus generationis humanæ ſtatus, quem finxit Thícca (mẽdaciorum artifex, atque idolorum inuentor in India Orientali is fuit) tanquam principium cæli & terræ, vt ſub illo nomine ita nobili, ſuas tegeret immundicias.
nguièn, tật nguièn: enfermidade, doença ià arraigada: morbus inueteratus, liẹt, phu᷄, lêy, idem, vel ſimile.
nguiẹn: orar: oro, as. mlời nguiẹn: orações: preces. khán nguiẹn[đính chính 15], muốn: deſejar: cupio, is.
ngủn ngŏẩn, con chó ngủn ngŏẩn: o cão fàs feſta com o rabo: motu caudæ canis gaudium oſtendit. vide ngŏải.
ngước: vide ngức, vel ngửa.
ngược, đi ngược ſou᷄: ir pollo rio arriba: nauigare contra ictum fluminis, aduerſo flumine. gió ngược: vento contrario: contrarius ventus. nói ngược[đính chính 16]: fallar torto na collocação: præpoſterè loqui quoad ordinem.
ngược, người bạo ngược: homẽ facinoroſo, feito as aueſſas: ſceleſtus, i. làm bạo ngược: aſſoberbar os outros: inſoleſco, is.
ngươi, con ngươi: a menina dos olhos: pupilla oculi.
ngươi, hổ ngươi: ter pejo: erubeſco, is. dể ngươi: ſer ſoberbo: ſuperbio, is. tlêu ngươi: zombar: irrideo, es. iocor, aris. ngươi tớ, mầy tao: diſſe com gente baixa ou com deſprezo: dicitur cum infimis plebeis, vel ex iracundia. tớ làm chi ngươi: que ſe me da de tì: ego quid te curo ? chúng ngươi mấy đứa: quantos meninos ſaõ: quotnam pueri ſunt ?
ngụôi: couſa quente esfriarſe: tepeſco, is, tepidus, a, vm. cơm nguội: arròs frio: oriza coſta iam frigida. ngụôi lào᷄: esfriarſe a colera: iram remitti.
người: gente, homem,
ou molher: homo, ſcilicet vir vel fœmina. lŏài người ta: o genero humano: humanum genus. mấ người: quanta gẽte: quot homines ? người: elle, ſeu, fallando com honra: ille, eius, loquendo cũ honore, ſed ſolum de habentibus humanam naturam. mạc người: ſua vontade: illius voluntas fiat. tôi kính dái người: eu lhe tenho reſpeito, e o venero: illum ego reuereor ac veneror. của người: fato alheo: aliena res. nước người: reino eſtranho: extraneum regnum. ſang đầt người: ir a terras estranhas: alienas in regiones proficiſci.
ngưởi, mũi ngưởi: cheirar: olfacere.
ngựơi: louuar: laudo, as. ngựơi khen, idem.
nguôn: montes dos barbaros, que chamão, mois: montes in quibus habitant barbari. tlên nguôn: montes altos dos quaes ſayem muitas fontes: montes præalti in quibus ſunt multæ ſcaturigines fontium. rừng nguôn, idem.
nguôn mới làm: agora he o principio de fazer: principium modo eſt faciendi.
ngướt[đính chính 17]: eſcuro como de nuuẽ, ſombra: obſcurum vt ex nubibus, vmbrâ, &c. nha môn: meſa de iustiça: conuentus in quo ius ſuum cuique redditur. phủ đàng: a meſa do paço à qual preſide o Rey a que chamão Chùa: tribunal quod fit in palatio Regis, quem vocant Chúa, & huic tribunali præeſt ipſe Rex.
nha đại: o ſegundo tribunal ſuperintendente a todo o Reino: tribunal ſecundum pro toto etiam regno ius ferens.
nha ti: o tribunal mayor em cada Prouincia: tribunal maius in vnaquaque Prouincia.
nha hién: o ſegundo tribunal menor porem que ſe eſtende por toda a Prouincia: tribunal ſecundum minus quod tamen toti Prouinciæ dat ius.
nha phủ: o tribunal de hũa comarca, daquellas em que
ſe diuide a Prouincia: tribunal vnius toparchiæ ex illis in quas diuiditur Prouincia.
nha huiẹn: o tribunal do conſelho: vnius territorij ex illis in quæ ſubdiuiditur toparchia. ſuper eſt etiam aliud tribunal in vno quoque pago, quod vocant chạ mạc.
nha, vide nhuóc nha.
nhà: caza: domus, vs. dà, idem. chảng có nhà: não eſtà em caza: non eſt domi. tlao᷄ cửa tlao᷄ nhà: dentro em caza, das portas a dentro: intra domus ſepta, intra cardines domus.
nhà ꞗua: familia ou gèração do bua ou Rey que não tem mais que o titulo: familia aut proſapia illius Regis qui ſolum habet titulum ſeu denominationem Buæ. viẹc nhà Chúa: couſa que pertence ao ſeruiço del Rey: res ad ipſummet Regem ſpectans. về nhà ai: a quem pertence ou a alguem pertence: ad quem ſpcctat ? vel ſpectat ad aliquem.
nhà xe: caza de madeira que fazem ſobre as ſepulturas: domus lignea quam extruũt etiam Ethnici ad tegendum ſepulchrum maiorum ſuorum.
nhà táng: caſa de papel: domus papyracea quam Ethnici fatuè conſtruunt & comburunt pro ſuis defunctis exiſtimantes in alio ſæculo conuerti in veram.
nhà ngói: caſa cuberta de telha: domus tegulis cooperta. nhà blang: caza cuberta com palha: domus paleis operta. nhà quê: caza do campo; caſa ruſtica.
nhả: deitar o comer fora da boca: eijcere cibum extra os.
nhác: perguiçoſo; piger, gra, gru᷄. làm nhác, làm biếng, tlể nải, idem.
nhắc: manquejar: claudico, as. đi nhắc, idem.
nhắc, đi lắc nhắc: ir ſeparadamente: ſeparatim incedere,
nhác: aleuantar couſa peſada: graue aliquid attollere. nhác gỗ lên, nạng chảng nổi: querer aleuantar hum
madeiro arriba, mas por ſer peſado não abrangerem as forças: attollcre velle lignum, ſed præ nimio pondere non ſufficere vires.
nhác cho nhớ: fallar em algũa couſa pera a fazer lembrar: loqui de aliqua re, vt ea in memoriam redeat.
nhai, dai: maſtigar: mando, is.
nhài mũi: eſpirrar: ſternuo, is. dải mũi, nhải mũi, idem.
nhái: rans piquenas das aruores que ſe não comem: ranæ paruulæ arborum, quæ vſui non ſunt ad eſcam.
nhải, vide nhài.
nhại: arremedar fazendo matinada com a lingua que ſe não entenda, he grande deſcorteſia meſte Reyno de Annam: blaterare, vel balbutire imitando per ludibrium, habetur pro graui contemptu & iniuria in Regno Annam.
nháy: pestenejar: conniuere oculis.
nhảy: ſaltar, pular: falio, is, exilio, is. vide dảy.
nham, coi giò[đính chính 18] coi nham: certa feiticeria, na qual pretendẽ dizer dante mão o ſuceſſo bom ou mao da viagem ou de outro negotio: veneficium quo præſagire putant Ethnici quid in itinere, vel alio negotio futurum ſit.
nhăm nhẩm: cheyo atè tresbordar; plenum ita vt ſupereffluat. nhảm nhảm, nhăm nháp, mảm mảm, idem.
nhắm con mắt lại: fechar os olhos: claudere oculos.
nhắm, một nhắm gạo: hũa mão fechada e cheya de arròs: vna manus clauſa ſed ſtringens orizam quantum capere poteſt. melius, một nám, một cáp, một mớ, idem.
nhắm, của nhắm rượu[đính chính 19]: couſa apetitoſa pera beber: eſculenti aliquid ad excitandum potus appetitum.
nhấm: embeber, como panella pera ficar com bom cheiro; imbuere, vt ollam, vel aliud vas, vt benè oleat.
nhám, cá nhám: peixe cação: muſtella ſtellata piſcis.
nhám, ꞗĕán nhám: aſpero da taboa: aſperum in tabula & minimè læuigatum. ráp, chảng tlơn, dám, idem.
nhâm mặt blời: ſol encuberto; ſol nubibus tectus.
nhâm mát: freſco ſem calma: amænus & viridis locus ſine calore moleſto.
nhàm: dar no aluo: attingere ſcopum. bắn nhàm, phải bia, idem.
nhầm: erro por inaduertencia: error ex inaduertentia, mnhầm, idem, melius mlàm.
nhậm: gouerno: gubernatio, onis. đi nhậm đi trị: ir a gouernar: ad gubernationem capeſcendam proficiſci. trị nhậm dên: gouernar o pouo: regere populum.
nhặm mềnh: comichão do corpo: prurigo, ginis. dặm, ngứa, idem.
nhăn mặt: rugas do roſto: rugæ in facie. đã già nhăn[đính chính 20] mặt: ià he velho tem rugas no roſto: corrugatam habet faciem, iam ſenex eſt. melius gian mặt.
nhăn[đính chính 21] nanh: quando o cão ou outro animal quer morder: quando canis aut aliud animal mordere intentat, alij nhàn nhàn[đính chính 22].
nhàn, nhăọc nhàn: muito cançado: defeſſus valdè. muết máu, idem.
nhà, cát nhàn: incenſo benjoim: incenſum, i. laſerpitium, ij.
nhàn, thanh nhàn, thính nhàn: bemauenturado: beatus, a, vm.
nhàn, chim nhàn: paſſaro que leua cartas: auis epiſtolas deferens.
nhàn, phạm nhàn vide phạm.
nhán, vide dán.
nhản, con mắt: olho: oculus, i. áp nhản: belida no olho: macula in oculo. đã nhản tièn, đã thấy: ver com ſeus proprios olhos: videre proprijs oculis.
nhãn, blái nhãn: longans fruta da China; fructus Sinenſis dictus, longan, à luſitanis.
nhẩn, vide nhển.
nhận, dận[đính chính 23]: auiſar, dar recado: nuncio, as.
nhắng, chớp nhắng chốc: relampagos repentinos; fulgur
ſubitaneum.
nhành, vide ngành.
nhào: dar cambadelas virando a corpo ſobre a cabeça: inflectere corpus vertendo ſupra caput.
nhạo, vide nhại.
nhắp, vide dắp.
nhắp, nhăm nhắp, vide nhăm.
nhấp, vide nhớp.
nhập, ꞗĕào, nhập ꞗĕào: entrar como alma no corpo: ingredi vt animam intra corpus.
nhát: medroſo: meticuloſus, i. dát, idem. nhát ai: ter medo de alguem: metuere aliquem.
nhạt, vide mlạt.
nhau, vide dau.
nhậu᷄, vide nhộu᷄.
nhe, gạo nhe: arròs fino e meudo: oriza minutior.
nhè cho ngay: apontar iunto do olho pera ver ſe està direito: admouere aliquid propè oculos ad inſpiciendum an ſit rectum. necne. alij gè, ngàm, vel dàm.
nhẽ, mlẽ idem, vide mlẽ.
nhẹ, vide dẹ.
nhển, cái nhển: anel: annulus, i. nhển xúien đeo tay: trazer anel laurado: annulum cælatum deferre. nhển tlơn: ſem lauor: annulus ſimplex abſque cælatura[đính chính 24].
nhển nhục, vide nhỉn.
nhện, vide dện.
nhễn nay: atè agora: vſque modo. đến nay, idem.
nhện: mergulhar o que andaua em cima dagoa: mergi quod enatabat. dệm, idem.
nhẹn gạo: moer arròz: cõminuere orizam pilo. đâm gạo, đâm bọt idem.
nheo: olhos meyos fechados: clauſi fermè oculi. melius, lim dim.
nhẻo nhẻo: gentil homem, fermoſo: ſpecioſus, i. blai bót nhám nhẻo nhẻo, idem, alij dẻo dẻo.
nhét lỗ: tapar buraco: obſtruere foramen. đút ꞗĕào lót lỗ, idem.
nhèu, vide deù.
nhêu ăn: iſento de pagar rendas: exemptus à tributorum ſolutione.
nhẽu, cái nhẽu: touquinha: ſericum mitellæ.
nhêu, bau nhêu, vide bau.
bấy nhiêu, vide bấy.
nhi, con: filho: filius, ij.
nhi, mà: pera: ad. nhi thiét hư thẹ: pera iurar falſo: ad falſum iurandum.
nhĩ, mầy: tu: tu.
nhị, hai: dous: duo. vô nhị: não são dous: duo non ſunt. nhít: hum sò: vnicus, a, vm.
nhiẹm, sâu nhiẹm: ſegredo, profundo: profundum, reconditum. mâu nhiẹm: de grande entendimento: profũdi iudicij vir. phép nhiẹm: virtude oculta: virtus recondita. nhiẹm nhạt: ſabio e destro nos ſegredos de algũa arte: peritus in aliqua arte, ſecretiſque eiuſdem.
nhien, ꞗẹy: aſsy: ſic. tự nhien: de ſi meſmo aſsỳ: ſic à ſeipſo.
nhieng, vide nghieng.
nhiẹp, vide nghiẹp.
nhièu, vide nheù, vel deù.
nhin, người: homem e molher: hic & hæc homo. tiẻu nhin: peſſoa baixa: perſona vilis. kỉ bần nhin: pedinte: mendicus, i. xá nhin: eſcriuão del Rey: notarius regius.
nhin sâm: mezinha da Corea a modo de rabão delgado a que chamão os Portugueſes gimsão: medicina quædam ex Coreæ regno, ad modum raphani exigui, tanto tamen in pretio habetur, vt auri pondere apud Sinas æſtimetur.
nhin đức: virtude: virtus, vtis.
nhin nghĩa: amizade: amicitia, æ.
nhin thay: piadoſo: pius, a, vm.
nhin thễ: do meſmo caminho fazer outro negocio: eâdem via aliud negotium exequi. một thễ, idem.
nhin, môi[đính chính 25] nhin: eſpia: explorator, is.
nhin vì ſự ấy: por iſſo: ideò.
nhin ſao: por que rezão: quare ?
nhin danh cha: em nome do Padre: in nomine Patris, eſt dubium an habeat eumdem ſenſum.
nhìn, vide dìn.
nhịn, vide dịn.
nhỉn nhục, dịn: ſoffrer patienter ferre. nhịn idem.
nhít, một: hum vnus, a, vm thứ nhít: o primeiro: primus. nhít nhin: hum homem: vnus homo. nhít: o principal, o melhor: præcipuus, optimus. rứt nhít: excellentiſſimo, o melhor naquele genero de que ſe falla: excellentiſſimus, ſeu optimus in eo genere de quo agitur. nhít thien hạ, idem. nhít mlời: palauras principaes: præcipua verba.
nhịt, mặt blời: o ſol: ſol, is. nhịt thực: eclipſe do ſol: ſolis eclipſis. alij nhệt.
nhịt bổn: Iapão: Iapon. lư càu, idem.
nho: parreira agreste: vitis ſylueſtris. blái nho: vua agreste: labruſca, æ. nước blái nho: ſumo de vuas, vinho; vinum ex vite.
nho, vide nhu.
nhổ, dổ idem. vide dổ.
nhỏ: piqueno: paruus, a, vm. thàng nhỏ: menino: puer paruulus. dỏ, idem.
nhỏ: fino; minutus, a, vm. nhỏ nhỏ: muito fino: ſubtilis, e. dỏ idem.
nhỏ xuống: cair em fio, como couſa liquida, ou couſa de grão que ſe bota pouco a pouco como arròs: paulatim effundi rem liquidam, vel aliqua grana ſine interruptione, alij dỏ xuống.
nhớ, vide dớ.
nhờ: eſtribar: innitor, eris. nhà nhờ cột: a caſa eſtriba nas colunas: innititur domus columnis. nhờ ai: eſtribar em alguem: confidere alicui. đi nhờ ai: fazer viagem confiado que outrem lhe faça os gaſtos: fidens alienis impendijs iter arripere. nhờ nhà ai: eſtar como hoſpede em caza alhea: hoſpitem eſſe in aliena domo. dờ, idem.
nhọc: cançado: defatigatus, a, vm. nhọc lả: muito cançado: feſſus valde. nhọc nhàn: esbofado: laſſatus, a, vm. liẹt nhọc: doente muito fraco muito no cabo: æger valdè debilis iam morti proximus. melius nhăọc.
nhơi, vide chơi.
nhom: muitos, diſſe de couſa viua: multi, dicitur de viuis, vt. người ta nhom nhom: muita gente: multus populus.
nhớm: pizar manſo: calcare leuiter.
nhón chên lên: porſe nos bicos dos pes: extremis pedum digitis inſiſtere. nhón tay: tomar algũa couſa com as pontas dos dedos: extremis digitis aliquid ſumere. dón, idem.
nhọn: couſa aguda na ponta: acuta res in extremitate. tlâu nhọn sừng: bufaro de pontas agudas: præacutis cornibus bubalus. nhọn mũi gươm: aguda ponta da catana: acutus gladij mucro. dọn, idem, alij rọn, ſed eſt vitium.
nhớp nhán: claridade de relampago: ſpendor fulguris, vel fulgor. nhấp, idem.
nhót, vide dót.
nhọt: leicenço: furunculus, i. dọt idem. kèn nhọt: carnegão do leicenço: cutis interior furunculi. vide dọt.
nhột: cocegas: titillatio, nis. vide buồn.
nhớt, đàng nhớt: caminho meyo lama meyo ſeco: iter partim cœnoſum partim ſiccum. lấm, ráo.
nhọu᷄: bicho de ſeda: bombyx, ycis. melius dọu᷄, tàm.
nhu, hăọc tlò: eſtudante: ſcholaſticus, i. đạo nhu: ley dos letrados: lex literatorum. hęc eſt vna è tribus Sinarum ſectis, colit cælum & terram, nec ponit principium efficiens, ſed ſolum materiale. vide khỏu᷄[đính chính 26].
nhủ: auiſar: admoneo, es.
nhủ hương: reſina como incenſo: reſina ad modum incenſi. cát nhàn.
nhũ, bú: mamar: ſugere lac.
như: aſſy como: ſicuti. như thễ, như bàng, idem. như ꞗậy: da meſma maneira: eodem modo. như cái nầy: ſemelhante a eſta couſa: ſimile huic rei.
nhứ nhẩm: enganar: fallo, is. đối blá, idem.
nhưâng, vide nhương.
nhúc nhích: bolir, estar inquieto: loco non ſe continere, inquietum eſſe. ngồi chớ nhúc nhích: aſſentaiuos
estai quieto: ſede, & contine te in loco quietè.
nhục, xấu hổ: vergonha: pudor, is.
nhục, nhịn nhục: ſoffrer: patior eris. dịn dục, dịn nhục idem.
nhục, mũ nhục: barrete ordinario com que os ſoldados vão ao paço: pileus communis quo milites vti ſolent cũ ad aulam pergunt.
nhục, thịt: carne: caro carnis: nhục nhản: olhos de carne; corporei oculi.
nhức, dức: dor com algũ latejar: dolor cum aliqua palpitatione. nhức đầu: terdòr de cabeça: dolore capitis corripi qui cum aliqua fontium palpitatione coniunctus ſit.
nhùi, bùi nhùi: iſca do fuzil: igniarium, ij. melius mùi dùi.
nhủi: certa rede de bambù: rete quoddam ex canna indica confectum. melius dủi.
nhüện, tháng nhüện: lua ou mès lunar que ſe accrecenta cada dous ou tres annos aos doze mezes do anno: menſis lunaris qui additur ſecundo aut tertio quoque anno ad duodecim menſes anni. id autem fit vt annus lunaris æquetur anno ſolari. nam nhüện: anno de treze mazes que por iſſo alguns o chamão biſſtil, porem impropriamente: annus tredecim menſibus conſtans, quem quidam vocant biſſextilem ſed impropriè. alij nhüền.
nhúm, vide dúm lửa.
nhủm miẹng lại: fechar a boca: claudere os. alij bủm.
nhún môi: torcer os beiços: contorquere labia. nhún mềnh: torcer o corpo: contorquere corpus vt ad aliquam vrbanitatem oſtendendam, vel vt alij trãſeant. nghieng mềnh, idem. gánh nhún, vide gánh dún.
nhưng, người nhưng: o que não paga renda; exemptus à tributis, dưng, idem.
nhưng mà: porem, mas: ſed, at. nhưng le, ſao᷄ le, idem.
nhứng, ꞗắch nhứng: parede de caza, de varichas entre bambù e bambù ſem barrar: paries domus ex cannis
indicis & vigultis compoſitus abſque litura. alij chửng.
những: todos: omnes. những kẻ: todos os que: omnes qui.
những: ſomente: ſolum. chảng những: não ſomente: non ſolum. những phô ou᷄: sò voſſas merces: ſolum dominationes veſtræ. những ai nả: quem são: quinam ſunt ?
nhúoc nha: enuergonhar alguem: verecundia afficere aliquem, xỉ vả, hổ, mắng nhúoc ai, idem.
nhược: ſe por ventura: fi fortè. nhược bàng, ꞗí bàng, idem.
nhüơn, vide nhüện.
nhương ſao: mudar a eſtrella: mutare ſtellam, hoc fatuè petunt Ethnici à veneficis, vt meliorem exitum in ſuis rebus ſortiantur.
nhường: maneira: modus, i. nhường nào: de que modo: quomodo ? dường, nào, thễ nào, idem.
nhường, khiem nhường: humildade; humilitas, atis. nhường ai: ceder a alguem: cedere alicui.
nhượng chên: curuas das pernas em que dobrão os ioelhos: poples, litis.
ni, vãi; bonza da varella: mulier templo idolorum inſeruiens. tăng ni, sãi vãi: bonzo e bonza: ſacrificulus & ſacrificula. mũ ni: barrete de bonzo: pileus ſacrificuli qui aures cooperiens infra humeros deſcendit, eo vtũtur etiam alij tempore frigoris.
ní làm: perguiçoſo, aterſe aos outros: piger, onera alijs relinquens. ní nhau: aterſe hũ ao outro; opus ſibi inuicem relinquere. ní viẹc, nặnh nhau, idem.
nia: ſupo meyaõ: vas mediocre ex cannis contextum rotundum & planum ad purgandam orizam inſeruiens.
niảng: certo barco de rio: cymba quædam fluminis.
niẹm, đăọc: ler, rezar: lego, is. niẹm kinh: rezar pollo liuro: recitare ex libro officium, aut quid ſimile.
nien, nam: anno: annus[đính chính 27], i.
đang nien: nome de certo diabo: cuiuſdam diaboli nomen.
niệt: corda com que atão as bufaras ao carro: funis quo ligantur bubali currui.
nieu: panella piquena de cozer arròs pera hũa peſſoa: olla paruula ad orizam concoquendam pro vno tãtum. vide nang.
nín lạng: reprimir o folego; reſpirationem retinere.
níp, cái níp: ceſto redondo que ſe fecha: ciſta rotunda quæ clauditur.
nít, con nít: menino; puer, i. alij, con ít, con bé, idem.
nít ra: arrebentar como Iudas; crepare medium vt Iudas. melius nứt ra.
nịt, mạc nịt: veſtir iuſto tudo cuberto; indui veſtem corpori benè aptatam, totumque corpus operientem. mạc kín, idem.
nïu, nớng nïu: amimar, afagar: delinio, is. mulceo, es.
nô nhau chật: aperto de gente; concurſus populi, ita vt inuicem anguſtentur.
no: farto; affluens, ntis.
đã no. ià eſtà cheyo ou fallando de comer, ou de qualquer outra couſa; plenus iam eſt ſiue agatur de cibo ſiue de quacunque alia re. đã no mặt: ià estão todos: omnes iã conuenerunt. tháng no: lua, ou mes lunar de trinta dias: menſis lunaris triginta dierum. no mọi nơi: todo lugar: omnis locus. no mọi ſự: todas as couſas: no đủ, no khảm: abaſtado: ſufficiens, ntis. no đã cản: esta iuſta a conta, não falta nada; numerus rationum plenus eſt, nihil deeſt.
nó: elle, aquelle de gente baixa: ille, a, vd. de vilibus, nam de grauibus dicitur, người ấy nó: eislo ahỳ, aquelle he: ecce ille eſt. của nó: ſeu fato; res illius.
nỏ: bèsta pera atirar: baliſta, æ. giương nỏ: armar a bèſta pera atirar: ba iſtam tendere ad emittendam ſagittam. alij trương, vel chương nỏ. bắn nỏ: atirar com ella: arcu ſagittam emittere. xuống nỏ: deſarmala: arcum remittere.
nỏ, tle nỏ: bambù occo,
femea; canna indica vacua & tenuis nec benè compacta.
nổ: eſtrondo de couſa que deſpara ou eſtala: crepitus alicuius rei quæ exploditur, vel diſrumpitur. nổ su᷄̀: repoſta de arma de fogo: fragor tormenti bellici dum exploditur. tle nổ ra: arrebentar os bambùs com o fogo ou Norte, eſtallar: crepitum edere cannas indicas dum comburuntur, vel aquilone nimium ſiccante finduntur. nổ mềnh, địt: peido: crepitus ventris. sấm nổ ra: trouão: tonitruum, üi. nến nổ: eſpirrar a candea quando não arde bem; crepitus edere candelam quando habet aliquid admixtum quo fulgor impeditur. bánh nổ: arrebentarẽ no fogo as apas de arròs: crepitum edere in igne placentas ex oriza.
nọ: aquelle: ille, a, vd. ſự nọ ſự kia, ſự kia ſự nọ: varias couſas: variæ res. thày nọ: aquelle Padre: ille Pater. thày kia: aquelle outro: ille alius Pater. nọ là mặt nọ: olhai pera elle eſſe meſmo roſto hè; ecce ipſemet vultus ille eſt. de differentia autem inter nó & nọ vide grammaticam capite de pronominibus.
nộ, mắng: agastarſe: iraſcor, ceris. thinh nộ: fingir agastamento: ſimulare iram.
nở: abrir como flor, aruore, ſemente: germino, as. nở mặt: ſair cõ honra de algũ negocio que fes bem: exitum alicuius negotij fœlicem habuiſſe, vnde ſequatur honor.
nỡ, chảng nỡ mắng người ta: não reſponder as iniurias que lhe fazem: iniurijs illatis par minimè repẽdere.
nợ: diuida; debitum, i. có nợ, chiụ nợ: deuer: debeo, es. ære alieno onerari. đòi nợ: puxar polla diuida: debitum exigere. blả nợ: pagala: æs alienum ſoluere; tha nợ: perdoala: debitum dimittere. mà tha nợ chung tôi: e perdoanos noſſas diuidas: & dimitte nobis debita noſtra.
nóc nhà: a cumiera ou mais alto da caza: faſtigiũ domus,
nọc: ferrão, ou agulhão como de alacrà, abelha &c: aculeus vt ſcorpionis, apis & ſimilium. ao᷄ đốt: picar da abelha: morſus apis. nọc, alij năȯc.
nớc, vide nác.
noi: caminho, ou outra couſa por onde ſe paſſa, e de hũa e outra parte ha perigo de cair, ou de fazer algum dano: iter, vel quid ſimile in cuius medio tutus quis incedit, at ex utraque parte tam ad dexteram quam ad ſiniſtram datur periculum damni alicuius. đi noi cầu: ir pollo meyo da ponte eſtreita: incedere per medium pontis arcti. ſic etiam de præceptis dicitur noi giữ đạo Chúa: guardar perfeitamente a ley do Senhor: legem Domini perfectè cuſtodire non declinando &c.
nôi: berço: cunæ, arum. incunabula, lorum. melius nơi, vel tláo᷄[đính chính 28].
nồi: panella: olla, æ. nồi nấu bạc: griſol: olla fuſilis aurificis nồi gốm: panella de barro: olla fictilis. nồi đòu᷄: de cobre: olla ænea. nồi hai, nồi ba &c: panella pera dous comerem arròs, panella pera tres &c: olla in qua tantum dem continetur orizæ quantum ſufficit ad duorum prandium, vel cænam, alia ad trium prandium ex oriza concoquendum ſufficiens, & ſic deinceps, nồi tư, nôi nam &c.
nòi: caſta de animaes: animalium ſpecies. gà nòi: galinha caſta grande: gallina proceræ ſtaturæ. gà chọi: o gallo caſta grande, e de peleja: gallus procerioris ſtaturæ, gallus pugnator.
nói: fallar: loquor, quetis. nói gian, nói dối: fallar mentira: mendaciũ proferre. nói thật: fallar verdade: verum dicere. chảng biét nói: não ſabe fallar, não ſabe a lingua: idioma non nouit. nói sửa: fallar direito: rectè loqui. nói ngạo᷄: fallar torto: loqui imperitè. nói khó cu᷄̀ ai: praticar com alguem: confabulari cum aliquo. nói sóu᷄, nói chín: fallar impertinencias: loqui futilia. nói sóu᷄ nói sể, idem.
nối: enxerir hũa couſa n'outra
ou atala pera que fique mais comprida: nối dêy: atar hũa corda n'outra: coniungere funem vnum alteri. nối lại, idem.
nối dào᷄: perpetuar a gèração: ſinh nối, idem. nối truyèn, nối đời: tradição: traditio, nis.
nổi: ſer ſufficiente pera leuar ou aleuantar algũ pezo: ponderi ferendo, vel attollendo ſufficere. chảng nổi: não ſer ſufficiente: ſatis non eſſe ad ferendum, vel attollendum pondus.
nổi lên: algũa couſa de baixo d'agoa vir a cima: emergere aliquid è fundo aquæ ſurſum. thuyèn phải cạn đã nổi: o barco que deu em ſeco ià nada: enatare nauigium quod in vada impegerat.
nổi ꞗua lên[đính chính 29]: ſer aleuantado por Rey; erigi in Regẽ. nổi quan: eleição de Mandarim: electio magiſtratus.
nỗi: proueito: emolumentum, i. chảng được nỗi gì: não tenho proueito algum: vtilitas mihi non eſt vlla, ích, lŏục idem.
nỗi gì: que fundamento ha pera iſso: fundamenti quid eſt ad hoc ? mlẽ nào, idem.
nội thàn: Eunuco: Eunuchus, i. cạu bộ, thièn, idẽ.
nội, ou᷄ bên nội: auo da parte do pay: auus paternus, & ſic reliqui conſanguinei ex parte patris dicuntur, bên nội.
nơi: lugar: locus, i. nơi thờ: lugar de adoração, altar, oratorio: locus cultus; altare, oratorium. ở nơi náo: em que lugar eſtà; vbi eſt?
nơi: berſo: incunabulum, i. melius tláo᷄, alij nôi.
nới dĕai: alargar a fita da cabaya: relaxare fibulam veſtis, vel zonam.
nôm: letra de que usão pera eſcreuer o comum como em cartas ordinarias, e esta os Chinas a não entendem: characteres quibus vtuntur Annamitæ ad conſcribendum id. oma currens, illis in epiſtolis ordinarijs vtũtur, & hi Sinis ignoti ſunt. nói nôm: fallar as palauras ordinarias,
no comũ modo de fallar da terra e do pouo: idiomate currenti vti.
nôm, con nôm: enteado: priuignus, i. con ghẽ, idem.
nốm: materiaes pera fazer algũa obra: materia ad aliquod opus præparata.
nồm: ſueſte: Euronotus, i. gió nôm, vide gió.
nóm, cam nóm: certa caſta de laranjas: malorum aureorum quædam ſpecies.
nộm, rau nộm: ſalada que leua carne: acetaria quibus caro immiſcetur.
nộm, người nộm: homem de palha ou de barro: ſtatua ex paleis, vel luto. bồ blanh, bồ din, idem.
nơm, cái nơm: ceſto de peſcar: ciſta piſcationi deſeruiens. vide dủi.
non: verde, não de vès: immaturus, a, vm. blái non: fruita não de vès: fructus immaturus. tle non: bambù não de vès: tenera adhuc canna indica. bạc non: prata baixa: impurum argentum, & ſic de reliquis quæ perfectionem debitam non attingunt. cân non: mal pezado: imperfectum pondus. còn non: ainda não hè perfeito: perfectionem adhúc non attigit. ſinh non: parir ante tempo: immaturè parere.
non, núi non: montes e ſerras: montes & teſqua. cách non: eſtão montes de por meyo: montes ſunt intermedij.
non dĕạ: engulhos: nauſea, æ. buồn, idem.
nón, cái nón: chapeo; galerus, i. đội nón: trazer ou por o chapeo na cabeça; apponere, aut geſtare galerum. cất nón: tirar o chapeo: ſublato galero aperire caput. nón chien: chapeo de lãa: galerus laneus. nón dĕọt: murrião: galea, æ. nón cánh diều: chapeo grande de molheres: galerus amplas habens alas quo mulieres Annamitæ vti ſolent. quai nón: o cordão ou fita com que o chapeo ſe amarra de baixo da barba: ligula è galero pendeus, qua ſub mento galerus ligatur. vành nón: bordas do chapeo: galeri ora.
nỏn na, vide na.
nớng con[đính chính 30], nớng niu con: amimar acariciar o filho: delinire
filium. nuôi nớng: criar, ſostentar; nutrio, is.
nơng con, vide nớng.
nơng lên: aleuantar nas palmas das mãos: attollere in palmis manuum, bưng, idem. alij nâng.
nộp thüế: pagar as rendas: ſoluere tributa. bắt ai nộp cho quan: prender alguem e entregalo ao Mandarim: comprehendere aliquem & tradere iudici. nộp cho ai: a quem deſtes a couſa: cuinam rem tradidiſti ? lại nộp: restituir a meſma couſa: reſtituere idem.
nộp, rủa: lançar pragas: maledicta conijcere. nộp con: lançar pragas ao filho dandoo ao diabo: tradere filiũ diabolo maledicta in illum conijciendo.
nớp lào᷄: ſobreſaltos do coração: repetinus cordis timor.
nốt, làm đi cho nốt: acabai de fazer, não dilateis: perfice rem ne differas. cho kíp, idẽ. ăn cho nốt: comei tudo: totũ comede. cho hết, idẽ.
nớt, parir antes de tempo: perere ante tempus, ſinh non, idem. yéu nớt: fraco de corpo e de animo: infirmus corpore & animo. alij yéu dớt.
nou᷄, cạn: baixos: breuia.
nou᷄, bò nou᷄: paſſaro de bico grande: roſtri maioris auis.
nou᷄, ruộng: varzeas: campus, i. nou᷄ phu: laurador do campo: agricola, æ.
nòu᷄ nàn: não ter reſpeito: impudens, ntis: dẻ ngươi, idem.
nóu᷄: eſpeque: fulcimentum ,i. nóu᷄ nhà lên kẻo ngả: por pontaletes na caza pera que não caya; adminicula domui adhibere ne decidat.
nụ hŏa: flor em botão: flos in gemma, pullulans. hŏa chửa nở, idem.
nụ mềnh: amuado, não quer fazer, nem ouuir o que lhe dizem; obſtinatè nolle alijs acquieſcere.
nứ, đất nam nứ: terra das Almazonas; Amazonum regio.
nử, vide lử.
nữ, con gái: molher; fœmina, æ. nam nữ: homẽs e molheres: viri & mulieres.
sắch tố nữ: ſonetos laſciuos: pöesis obſcæna. alij tố nư.
nự, vide nữ.
nua, đã già nua: muito velho: decrepitus, i. ru rỉ, già cả, idem.
nứa: bambù fraco e muito oco como noſſa cana: Canna indica minimè ſolida & ad modum noſtratis vacua. chẻ nứa: fendela; cannam indicam debilem findere. đạp nứa: machocala pera ficar branda: cannam indicam conterere vt apta fiat operi. nan nứa: aparala pea obra: cannam indicam renuem cultro aptare ad opus. lếy nứa đan phèn: fazer cajão deſſes bambùs vazios: ſtoream ex cannis indicis vacuis rexere.
nửa: a metade: medịa pars. dicitur de qualibet repræter quam de numeris. vide rưỡi. nửa ngày: meyo dia, ou a metade do dia: meridies, vel pars media alicuius diei. nửa đêm: meya noite: media nox. nửa mùa: ro meyo da obra: operis in medio. vide mùa.
nữa: mais: plus. ít nữa: hum pouco mais: paulo plus. đến nữa: daqùi a pouco: paulo poſt. ít nữa, một gêy nữa, idem. chảng làm nữa: não farei mais: non faciam amplius.
nuâi. vide nuôi.
nuất, vide nuốt.
nuạt: deleitação carnal: venerea delectatio. lếy nhau nuật lám: immoderada delectação no aiuntamẽto carnal: nimia delectatio in coitu.
nục nục: balachão de ſardinhas: haleculæ ſale conditæ. mắm, idem.
nức: atar as bordas de algũa couſa pera a fortificar; extremitates alicuius rei ligare ne diſſoluantur. nức thu᷄́: enrotar o ceſto: ciſtæ orificium viminibus indicis munire.
nực: abafamento na doença: oppreſſio cordis ex morbo. sốt nực: grande calma: exceſſiuus calor. nực cười: rirſe naturalmente vendo, ou ouuindo algũa couſa ridicula: ridere ex aliquo obiecto riſu digno.
núi: monte, ſerra: mons montis. blái núi: monte alto
como apartado dos outros: mons altus quodammodo ab alijs ſeiunctus. núi nước: ilha ou quafi ilha com tanto que em grande parte tenha agoa ao redor: Inſula, peninſula. gò nước, idem. núi non: montes e ſerranias: montes & teſqua.
nuọc: amarraduras de cajão que ſerue de parede: ligatura ſtoreæ ex cannis indicis cõtextæ quæ diuiſioni domus ad modum parietis inſeruit.
nước: agoa: aqua, æ. nác, idem. nước lả: agoa enxeure ſem mestura: aqua pura. nước gà nấu: caldo de galinha: ius gallinæ elixæ. nước blái nho: çumo de vuas, vinho: vuarum ſuccus, vinum. ngã nước: feslhe mal a agoa: aqua illi nocuit. phải nước idem. nước tlao᷄: agoa xerina: aqua clara. nước đŏục: agoa turua ou peçonhenta: aqua turbida aut venenoſa. nước lạnh: agoa fria: aqua frigida. nước náo᷄: agoa muito quente; aqua benè calida. nước mặn: agoa ſalgada: aqua ſalſa. nước ngọt: agoa doce; aqua dulcis, ſuauis. rấp nước: molhar na agoa; madefacere in aqua. nước lên: encher a marè; maris acceſſus. nước xuồng: vazar a mare; maris receſſus. nước rạc: mare vazia: mare iam receſſit. nước đứng lạng: não correr agoa; aqua ſtat, non fluit. nước chảy: agoa corre; aqua fluit.
nước: reyno: regnum, i. nác, cüóc, idem. làng nước: aldea: pagus, i. nước người: reyno eſtranho; regnum extraneum. mở nước: conquiſtar o reyno: regnum ſubiugare. trị nước: gouernar o Reyno; regnũ moderari. sửa nước, hay nước, idem. nước annam: Reyno de Annão que cõprende Tonquim e Cochinchina; regnum Annam quod Tunkinum & Cocincinam complectitur.
nước, cá nước: certo peixe; piſcis quidam, nước, dictus.
nuôi: criar, ſostentar; nutrio, is. nuôi dảng, nuôi dưởng, nuôi nớng, idem. nuôi gà, lợn[đính chính 31]: criar galinhas,
porcos &c: alere gallinas, porcos &c. con nuôi: filho adoptiuo; filius adoptiuus. con mày, idem.
nuôi, phô nuôi: Voſſas Merces, fallando com gente graue ainda moça: Veſtræ Dominationes, loquendo cũ pueris nobilioribus.
nương náo: agazalharſe: hoſpitor, aris. nương sức: ajudar alguem: iuuo, as. nương cạy đức Chúa blời: confiar em Deos: ſpem in Deum reponere.
nương, ruộng nương: varzeas: ager agri.
nướng: aſſar: aſſo, as. thui: chamuſcar: vſtulo, as.
nuốt ꞗĕào: engulir: deglutio, is.
nút: nò: nodus, i. thắt nút: dar nò: nodum conſtringere. cổi nút ra: desfazer o nò: nodum ſoluere.
nút: tafulho: obturamentum, i.
nút ruồi, nút rổ: o ſinal das bexigas, ou outro ſemelhante: variolarum neui, aut alij ſimiles.
nút sữa: mamar: ſugere lac. nút mía: chupar a cana doce: exugere cannam ſacchaream.
nứt ra: arrebentar ſem eſtrondo: diſrumpi ſine ſtrepitu. alij nít ra.
nu᷄ sát: afogear ferro: ignire ferrum, candens facere.
nu᷄ nồi, nu᷄ bát, nu᷄ ngói: cozer couſas de barro como panellas, tigellas, telhas &c: ollas & alia lateritia concoquere.
- ▲ Gốc: præteritu được sửa thành præteritus: chi tiết
- ▲ Gốc: nam được sửa thành năm: chi tiết
- ▲ Gốc: nan được sửa thành nặn: chi tiết
- ▲ Gốc: chiû được sửa thành chịu: chi tiết
- ▲ Gốc: vo được sửa thành vò: chi tiết
- ▲ Gốc: bu᷄ được sửa thành bu᷄́: chi tiết
- ▲ Gốc: basto được sửa thành baſta: chi tiết
- ▲ Gốc: ngât được sửa thành ngật: chi tiết
- ▲ Gốc: giơ được sửa thành giờ: chi tiết
- ▲ Gốc: ngŏêt được sửa thành ngŏệt: chi tiết
- ▲ Gốc: ngôi được sửa thành ngồi: chi tiết
- ▲ Gốc: ngói được sửa thành ngòi: chi tiết
- ▲ Gốc: ngói được sửa thành ngòi: chi tiết
- ▲ Gốc: ghé được sửa thành ghẻ: chi tiết
- ▲ Gốc: nguiên được sửa thành nguiẹn: chi tiết
- ▲ Gốc: ngước được sửa thành ngược: chi tiết
- ▲ Gốc: ngước được sửa thành ngướt: chi tiết
- ▲ Gốc: iò được sửa thành giò: chi tiết
- ▲ Gốc: rươu được sửa thành rượu: chi tiết
- ▲ Gốc: nhán được sửa thành nhăn: chi tiết
- ▲ Gốc: nhắn được sửa thành nhăn: chi tiết
- ▲ Gốc: nhắn nhắn được sửa thành nhàn nhàn: chi tiết
- ▲ Gốc: dỉn được sửa thành dận: chi tiết
- ▲ Gốc: cætura được sửa thành cælatura: chi tiết
- ▲ Gốc: moi được sửa thành môi: chi tiết
- ▲ Gốc: khọu᷄ được sửa thành khỏu᷄: chi tiết
- ▲ Gốc: annis được sửa thành annus: chi tiết
- ▲ Gốc: nơ, vel tlảo᷄ được sửa thành nơi, vel tláo᷄: chi tiết
- ▲ Gốc: ben được sửa thành lên: chi tiết
- ▲ Gốc: cou được sửa thành con: chi tiết
- ▲ Gốc: lờn được sửa thành lợn: chi tiết