Từ điển Việt–Bồ–La/De reliquis orationis partibus indeclinabilibus
De reliquis orationis partibus indeclinabilibus.
CAPVT VII.
PRæpoſitiones ordinariæ, quæ ſunt in hac lingua, noſtris reſpondent, ut à uel ab, bởi; per, léy: propier, vì: pro, idem, vì: loco alterius, thay vì: ante, tlước: retro, ſau: ſupra, tlên: infra, dưới: circa, chung quanh: remotè, xa: propè, gần: iuxtà, áp: cis, bên nầy: trans, bên kia: extra,
ngŏài: intra, tlao᷄: penes, ở nơi: ad, cho: cum, cu᷄̀, cu᷄̃, ꞗối, và: in, ở: circiter, dồ: præter, chảng kể: clam, , tlộm: palam, tlước mạt: ſine, abſque, vô, chảng có: ex, uel de, bởi. ſæpius benè intelligitur oratio abſque ulla propoſitione, ut ꞗĕào cửa, ingredi in portum: ra cửa, egredi è portu: thề Chúa blời, iurare per Dominum cæli. & ſic de alijs quæ uſus docebit.
Aduerbijs abundat hæc lingua, quæ ſæpe etiam duplicantur. optantis, ò utinam, chớ gì: uocantis, ơ hởi: ơ, præponitur, hởi, poſtponitur ei quem uocat ut, ơ Petre hởi. Interrogantis, quare, ſao, nhin ſao, vì ſao, ì ſao: Quidita, làm chi: Quomodo, làm sao, thể nào, nhường nào, dường nào: quomodocunque, thể nào thể nào. reſpondentis, ita affirmando ſuperioribus, cum honore, dạ: æqualibus, phải; inferioribus, ưg: confirmandi profectò, át thật: negandi, chảng, chảng có, chảng phải; ſuperioribus tamen debet præmitti honor competens ut ſupra: dubitanis, âu là, hŏạc là: iubentis, hãy: prohibentis, ne, chớ, dừng: demonſtrantis, en, ấy: comparantis, hơn, magis in omni genere honi uel mali. uelociter, cho cháo᷄; ſegniter, chậm: pedetentim, sẽ sẽ. temporis, hodie, hôm nay: cras, mai; heri, hôm qua &c. loci, hic, đây: illic, đấy. numeri ſemel, bis, một lần, ideſt, una uclta: hai lần, due uolte: Ordinis primum, tlước hết, đầu hết: poſtremò, ſau hết: fortè, tình cờ, vô í: ſicut, như, như bàng: ſimiliter, cu᷄́, uel cu᷄́ ꞗậy, uel cu᷄̃ ꞗầy: aliter, khác. Quantitatis multùm, nhềo, uel dềo: parum, ít: ſolùm, mà thôi: ordinariè thường, uel thường lề: lien, ſemper: ſæpe etiam nominibus utuntur pro aduerbijs ut ,ban ngầy, interdiù: ban đêm, noctu: ban mai, manè: ban hôm, ſerò, ueſperè.
Interiectiones, gaudentis, mầng hẻ: dolentis, thương hẻ, khó hẻ, cha ôi, hĩ ôi: miſerentis, hại hẻ: : plangentis, hơi hư hư: irridentis, hệ hê. Notandum quod in hac natione planctus inſtituunt pro defunctis, in quibus eſt enumeratio eorum, quæ ad lacrymas mouere poſſunt, adhibito quodam rithmo, & uoce flebili, cum intercalari interiectione, ôy, poſt aliquod tempus.
Denique coniunctiones; copulatiuæ, ac, &; hŏà, và, interdum etiam, mà, cu᷄̀, ꞗối: diſiunctiuæ, aut, vel; hay là, hay: aduerſatiuæ, etſi, quamuis; dù mà, dâù mà, tuy là; tamen; ſao᷄, ſo᷄ le: collectiuæ, ergo, quare, thì, ꞗậy thì: comparatiuæ, ví bàng; ſicutim quemadmodum: dantes rationem nam, quia; ví chưng; nhin vì ſự áy, propterea, quapropter: expletiuæ, át là, thật là, profectò. & hæc de partibus orationis dicta ſint ſatis ex quadam analogia ad linguam Latinam.
Quare hoc idioma propriè non habet diſtinctionem generum quæ ex terminatione colligi poſſit, ſolum in ſenſitiuis, in quibus eſt diſtinctio ſexus, quædam ſunt vocabula, quæ ſolum dicuntur de maribus, alia ſolum de fœminis, nam de auibus, ſóu᷄, ſignificat maſculum, vt gà ſóu᷄, gallus gallinaceus; mái, fœminam, gà mái, gallina: in alijs animalibus quadrupedibus, đực, eſt maſculus, vt, bò đực, bos: cái, eſt fœmina, vt, bò cái, vacca: debet tamen poſtponi, vt habeat illam ſignificationem, nam, cái, præpoſitum ſubſtantiuo dicitur de rebus inanimatis & artificiablibus, & ferè de omni re materiali, vt, cái này, res hæc: con, dicitur de omnibus animalibus, vt, con gà, gallina: con bò, bos: &c. ſi poſtponitur, con, ſignificat paruulum nondum perfectum in illa ſpecie, vt, gà con, pullus; bò con, vitulus, & ſic de cæteris. de hominibus quamuis, con, communiter intelligatur de fœminis, tamen etiam pro maſculis interdum accipitur; ſicuti etiam vox, đứa, indifferenter accipitur tam pro maſculis quam pro fœminis, vt, tôi có hai đứa, một blai một gái: ego habeo duo capita vnum maſculum, vnam fœminam: at, blai, ſemper de maſculis dicitur, gái, vero de fœminis. ſic ou᷄, de ſolis viris, & de ſolis fœminis, bà, dicitur cum honore: at ngừơi tam de viris quam de mulieribus cum honore: thầng, ſolum dicitur de maſculis cum contemptu, ut de pueris. De quibuſcunque arboribus dicitur, cây, vt, cây dừa, palmæ: blái verò de quibuſcunque fructibus, vt, blái cam, malum aureum: De præteritis & ſupinis vide quæ ſupra dicta ſunt cap. de verbis,