Sách Sổ sang chép các việc/Nội dung

by Philipphê Bỉnh

Sách Sổ sang chép mọi việc linh hồn và xác riêng tôi cu᷄̀ chung anh em bổn đạo thì biên vào sách này cho được nhớ đến ơn trạo᷄ Đức Chúa Blời đã ban.

Tôi là Thầy cả Philiphê Bỉnh, quê ở Hải dương xứ, Hạ hòa᷄ phủ, Vĩnh lại huện, Ngãi am xã, Địa linh tôn, sinh ra năm 1759. là nam Vua Jose nước Portugal phá Dào᷄ Đ.C.J. ở trao᷄ địa phận m̀h. Đến năm 17. tuổi là năm 1775. vào ở nhà Thầy, thì đã mất Dào᷄ ở th̀ Roma đc̣ 2. năm, vì Đức th́ Phapha Clem.^te thứ 14. phá Dào᷄ D.C.J. ngằy 22 thǵ 7. năm 1773. Sao᷄ le trước khi phá Dào᷄, mới đầu năm ấy, thì 8. thầy Dào᷄ trẩy sang Anam, Cụ Tito cu᷄̀ Cụ Bảo lộc thì vào Quảng, mà Cố Hậu, Cụ Ni, Cụ Thiện, Cụ Phan, Cụ Luiz, Cụ Cần thì ở đàng ngoài. Cho nên năm ấy tôi đi ở vuối Cụ Luiz, sao᷄ ng̀ váng nhà, thì tôi ở vuối Thầy cả Tước, đến khi ng̀ về mà biết tin rğ̀, tôi đã tìm đến mà muốn ở vuối ng̀, thì ng̀ lại gọi đến ở vuối ng̀, cho đến năm giặc Mèo đem ng̀ ra ngoài phố Vạn ninh, thì tôi cu᷄̃ ở lại vuối Thầy cả Tước Xứ đou᷄, sao᷄ ng̀ dặy bên Xứ Bắc vuối Cụ Cần cho đc ra Vạn ninh, cho đc̣ biết đàng sá, cu᷄̀ quen thuộc bổn đạo ngoài ấy, để khi ng̀ sai đi khi có việc. Sao᷄ đc̣ mấy tháng thì ng̀ lại giở về Xứ đou᷄, mà sang Xứ nam, thì tôi lại về ở vuối ng̀ trao᷄ hai Xứ ấy.

Đầu năm 1773. là năm phá Dào᷄ thì Bề trên Phanchicô Antonio qua đời, mà cuối năm ấy thì các thầy vào đất Anam giữa ngằy lễ bà th́ Ignez đòu᷄ trinh Tử vì Đạo, vì nhà Mụ bà th́ ấy ở thành Roma có cầu xin cho ng̀. Sao᷄ khi các Thầy lên đến Xã Lác môn, thì ph̉ trẩy kín nhiệm, vì mới chém Cụ Liêm Cụ Gia Dào᷄ ou᷄ th́ Domingo vừa rồi, cùng ra Phượ᷄ Truyền cấm Đạo.

Đến năm 1774. thì các Thầy ở Anam mới biết tin rğ̀ đã phá Dào᷄ ở th̀ Roma. Năm 1777. là năm Mậu tuất thì mới biết có ph́ Jubileo, vì Đ. th́ Phap. Pio thứ 6. đã lên trị mà mở cửa thánh. Bởi vì năm đói khát ấy thì thiên hạ theo giạc Mèo mà lên Tuần Vường, sao᷄ bại trận thì rút ra Xứ đou᷄, mà khi đi qua Huện Tiên miêng, thì Cuận Mèo có ý đem cụ Luiz lên làng Đòu᷄ xá, cũ᷄ như đã đưa Cụ Lươ᷄ Cụ Lai Dào᷄ th́ ở Xứ nam ra Làng Nam am Xứ đou᷄. Sao᷄ khi đi đến Làng Kiền Trịnh, thì cuân Khán Hải đánh chết cuận Mèo, vì nó là nhg̃ đứa đã đi vuối Mèo mới về đấy. Cho nên giặc mới đem ng̀ ra ngoài phố mà bỏ lên đất Vạn giữa là giờ ban đêm, đoạn mới trẩy sang Vạn ninh, cùng ở La phù, là đất đã thuộc về Đại m̆h, mà cứ ở trên gác chuồng Trâu 4. tháng, chg̉ nhg̃ là nơi hôi hám, cu᷄̀ đàn trâu ở dưới nó thở phì phà, và khi nó đánh ruồi đánh muổi, hay là húc nhau, thì sừng nó liền đập vào sàn gác, mà lại trong 4. tháng ấy, thì nó đưa lên trên ấy cho người ăn mỗi một ngằy là một lưng cơm, cu᷄̀ một chút muối, vì khi ấy bổn đạo cu᷄̃ đói khát. Trên gác ấy thì tối tăm, cho nên ng̀ vàch mái nhà cho sáng để mà nguyện, cu᷄̀ trou᷄ ra ngoài cánh đòu᷄ vách núi ấy, thì xem thấy Huồm ra bát 16. con trẻ chăn trâu bò ban ngằy ở cánh đòu᷄ ấy.

Trao᷄ 4. tháng ở trên sàn gác ấy, vì chg̉ có việc gì, thì ng̀ làm một con sách ngắm đủ một thǵ mà mọi ngằy mọi có nhiều bài ngám, sách ấy ng̀ đã blối cho Cụ Chính Tru᷄ Bổn cuốc, mà tôi đã phú cho Cụ ấy, cả và chữ ng̀ cu᷄̀ chữ tôi. Khi ấy ng̀ cu᷄̃ blối tôi cho Cụ Chính Trung nữa, vì ng̀ biết tiếng nć Phalansa, thì Thầy cả ấy có kính chuộng ng̀, cu᷄̀ chịu lấy tôi mà cho lên Tràng haọc Kẻ Vĩnh. Sao᷄ tôi ở lại bên đou᷄, thì vì mlẽ khác, bao giờ có dịp sẽ nói, bây giờ hãy còn nói việc cụ Luiz ở ngoài phố.

Đang khi ng̀ ở Vạn ninh thì nghĩ rằng trẩy sang Roma, mà làm việc Dào᷄ thì dễ, liền sai Thầy Châu Thầy Dao᷄ theo Óu᷄ Chính Hiền về Kẻ chợ, cho đc̣ đi nói vuối các Cụ Dào᷄ ta trao᷄ việc ấy, thì các ou᷄ điều bằng lào᷄. Sao᷄ khi ng̀ ở lại ngoài La phù một m̀h, thì chg̉ có ai giúp lễ, vì bổn đạo thì chg̉ biết, mà có một ng̀ nhà Cụ Thự, tên là Thầy Huy, quê ở Kẻ Roi ra lấy vợ đấy giúp ng̀, sao᷄ đến mùa mưa ph̉ đi làm ruộng mà chg̉ giúp, thì ng̀ chg̉ làm lễ đc̣. Bấy giờ ng̀ cầu xin cho đc̣ làm lễ, sự ấy là ph́ lạ, vì có một ngằy ban chiều Thầy ấy đi làm ruộng mà về, liền ngồi trên sàn ở trao᷄ nhà m̀h, mà dủ chân xuống đất, thì một con Huồm ở giái đồi bên sau nhà, liền đến mà cắn một chân cù᷄ kéo xuống đất, sao᷄ chg̉ tha đi, một đứng đấy mà trou᷄, thì Thầy ấy gượ᷄ dậy mà ngồi lên, cu᷄̀ lấy tăy mà đấm nó, miệng thì kêu tên Jesu, thì Huồm liền bỏ mà đi. Từ ấy mà đi thì ng̀ lại được làm lễ, vì khiê᷄ Thầy ấy đến nằm bên hàng hiên nhà thờ, gần Bàn độc 4. tháng mà thưa kinh giúp lễ, còn các việc ở trên Bàn thờ thì một mình ng̀ làm thăy vì kẻ giúp lễ.

Cuối năm 1779. thì hai Thầy ấy ở trao᷄ quê mới ra đến nơi, cu᷄̀ đem tiền bạc để cho ng̀ được lấy Phiếu mà trẩy sang Quảng đou᷄, vì đấy có Tầu Phương Tây đến buôn mà về nước ng̀. Sao᷄ le Noven nó mừng rỡ, vì thấy các Thầy lại ra, thì nó lên ngọn suối mà kín nước trao᷄ sạch đem về cho ng̀ uống, tức thì liền ph̉ bệnh sốt rét, cu᷄̀ nổi mụn lên cả và m̀h, mà rụng taóc đi đã hầu hết, cu᷄̀ ra ghềy guộc, và chg̉ còn sức gì nữa, vì uống nước lá ngón, hay là gióu᷄ độc ở trên rừng chẳy xúô᷄ suối ấy, mà ng̀ uống nước lã chg̉ có nấu, thì cằng độc hơn nữa. Cho nên chg̉ trẩy đc̣, thì đầu năm 1780. mới thuyê một chiếc Thuyền hai nén bạc, cho nó chở ng̀ về đến cửa úc, mà lên ở Xuân quang, sao᷄ chg̉ được mấy ngằy, vì Cố Hậu biết tin thì lại sai Vách Tươi đem Thuyền đến cửa úc mà rước ng̀ về Xứ nam, khi ấy là giữa mùa chăy, mà đến ngằy Phục sinh ng̀ làm lễ, thì hai chu᷄́ tôi ph̉ nơng hai cảnh tăy, cho ng̀ được qùi lên qùi xuống vì yếu đuối. Sao᷄ chg̉ bao lâu mà ra khỏe ṃ̆h, vì có 3. Thầy cả nước ng̀ Dào᷄ ta ở vuối nhau làm một thì vui lào᷄, mà bổn đạo thì nhiều.

Đến thǵ 6. năm 1780. ấy thì Cố Hậu liền trẩy về nước ng̀ mà đem hai Thầy đi, vì đã có cụ Luiz coi saóc Xứ ấy cho m̀h, thì Cụ Luiz làm phúc rất mặnh, chg̉ nhg̃ là trao᷄ địa phận m̀h, mà lại giúp địa phận Cố An, vì ng̀ cứ đi quanh năm mà chg̉ có ng̉hi. Lại gánh vác việc Kẻ Sặt làm một cu᷄̀ Cụ Cần ở trên Xứ Bắc, mà kiện nhău vuối Dào᷄ thánh ở th̀ Roma, thì Tòa th́ đoán rğ̀: Tích Luận Vít vồ Khâm đã đoán cho Dào᷄ th́ đc̣ kiện thì phi đi. Bấy giờ Cụ Cần bàn rğ̀, để cho Dào᷄ th́ một xóm Bến đò. Sao᷄ le Cụ Luiz chg̉ chịu sự ấy, mà rğ̀: Ta đc̣ kiện thì chg̉ cho Xóm bổn đạo Bến đò Kẻ Sặt́. Lại khi Thầy cả Thắng ở trao᷄ Xứ Nghệ cho hai ng̀ nhà m̀h ra haọc ngoài Kẻ Vĩnh, thì Vít vồ Khâm cu᷄̃ bảo đến haọc, sao᷄ Cụ Luiz chg̉ muốn cho ng̀ nhà ta sang ở vuối Dào᷄ th́, vì Vít vồ chg̉ có tra᷄̀ haọc riêng. Cho nên ng̀ khất Cố An bên Huện Nam chân, cu᷄̀ Cụ Cần ở trên Xứ Bác xúô᷄ Làng Gòi, cho đc̣ làm thư về Roma mà xin Lập Tràng haọc, để mà dặy ng̀ nhà ta, thì Tòa th́ có ngượi khen, sao᷄ chg̉ nói đến sự cho ph́, vì nể Vít vồ, h. là có lào᷄ tham. Cho nên cụ Luiz cuết trẩy về nước ng̀ mà làm việc Dào᷄, kẻo váng mặt thì vắng mlời, cu᷄̀ nghĩ rğ dù Cô Hạu đã trẩy sang th̀ Roma, thì cu᷄̃ chg̉ làm đc, ví thói nước ng̀ có kính chuộng nhg̃ Thầy cả con nhà sang trạo᷄ như Thầy cả Nhu, Thầy cả Điểm, thì hơn con nhà thứ dân, mà Cụ Luiz là con quan blớn th̀ Milao᷄, mà anh em họ hàng ng̀ là nhg̃ Cadinale trao᷄ Tòa th́, mà ví bằng ng̀ chg̉ sang Anam thì cu᷄̃ là Cadinale, vì Cadinale là nhg̃ con nhà sang trạo᷄, dù chg̉ làm Thầy cả mà chịu 4. chức thì cu᷄̃ đc̣ làm Cadinale.

Ấy vậy ng̀ đã măy cuần áo Phươ᷄ tây, cu᷄̀ đã thuê Tầu Đại m̆h cho đc̣ trẩy sang Quảng đou᷄, cu᷄̀ đem Thầy cả Đạt là anh Thầy cả Cuinh ra ở chực một họ ngoài cửa biển, để nói truyện vuối các bổn đạo khi đến thăm viếng, kẻo ng̀ lắm việc, cu᷄̀ đã dặn tôi coi saóc của ng̀ dùng, mà rằng: Khi trć Thầy còn lạ lùng, cho nên đã vợt qua biển Anam, mà lại ph̉ sang ở Quảng đou᷄ 4. tháng, sao᷄ bây giờ đã biết. Nghĩa là dải biển từ cửa Lác cho đến cửa Mèn, là hơn một ngằy đàng, mà nhg̃ bổn đạo, thì khi giở về liền đâm Tam ban xuống mà vào đất, chg̉ ph sang Quảng đou᷄, đoạn mới thuê Tầu Đại minh mà sang Anam. Sao᷄ cu᷄̃ ngăn trở như khi trć ng̀ ở ngoài La phù mà tuan trẩy vậy, vì chiếc Tầu ng̀ đã thuê thì quan cho ph́ đao᷄ có 60. quan tiền gạo để mà ăn đàng cho đến Đại m̆h, sao nó đao᷄ quá lạm, thì quan liền bắt. Hai chúng tôi xuống đến Cát vàng là nơi Bến Tầu đậu, đoạn lại giở ra ngoài Cồn mới thì đã khuyê. Khi ng̀ biết tin ấy thì rğ̀: Đêm năy thầy cầu nguyện, sáng nğ̀ làm lễ, xin cho biết ý D.C.B. chg̉ định cho Thầy trẩy thì giở về. Đến đầu canh năm thì ng̀ lễ Miſsa, đoạn thì truyền dọn đồ xúô᷄ thuyền mà trẩy, vì họ Mèn đã đem Thuyền đến đấy mà chực rước ng̀ về cho kẻ liệt.

Khi Vít vồ Khâm biết tin rğ̀ ng̀ chg̉ trẩy đc̣, thì làm thư mà nói Thí dụ rğ̀: Ou᷄ th́ kia đến thăm em m̀h, mà bà Mụ ấy xin ở lại, thì ou᷄ th́ ấy chg̉ chịu ở lại, cho nên em ng̀ ph̉ cầu xin cu᷄̀ D.C.B. làm mưa xuống thì anh m̀h chg̉ về được, liền ph̉ ở lại mà an ủy em, cu᷄̃ như tôi đã xin ng̀ ở lại, mà ng̀ chg̉ chịu ở lại, thì tôi cầu xin cho ng̀ chg̉ trẩy đc̣, thì ph̉ ở lại cu᷄̀ tôi. Thí dụ ấy thì rất khiêm nhừơ᷄, chg̉ nhg̃ là sợ khi ng̀ tuan trẩy về Roma, mà lại có kính chuộng ng̀ là kẻ sang trạo᷄ cu᷄̀ thou᷄ thái, vì nhiều lần gọi ng̀ đến mà hỏi việc nọ việc kia, nhất là khi có thư Tòa thánh, cu᷄̀ nhg̃ việc rối trao᷄ nước, mà khi Cụ Luis đoán thì Vít vồ liền cứ, cho nên ng̀ nói rğ̀, Vít vồ nó yêu tôi vì hai con sách này. Khi Vít vồ Khâm cáo Bổn cuốc đưa xác Vít vồ Bê có nhà Táng thì cu᷄̃ gọi Cụ Luis đến mà xem mẫu nhà Táng. Khi đc̣ thư Tòa th́ truyền cấm nhà Thầy chg̉ đc̣ sang nhà Mụ, cu᷄̀ truyền rğ̀ Thầy cả giải tội thì ph̉ có phên, thì cu᷄̃ gọi Cụ Luis đến, cu᷄̀ bàn rğ̀ như thể ấy thì tôi ph̉ gưởi thư cho các Thầy cả, sao᷄ Cụ Luis thưa rğ̀: Việc cấm ng̀ nhà Thầy chg̉ đc̣ sang nhà Mụ, là việc bên ng̀, vì bên chu᷄́ tôi chg̉ có nhà Mụ. Bằng Phên giải tội thì các Thầy cả chu᷄́ tôi có đã lâu. Cho nên Vít vồ mới chg̉ gưởi thư cho các Thầy cả Dào᷄ ta, vì sự khôn ngoan ng̀ thì như cái thuẫn mà che đỡ mọi miếng. Như khi Vít vồ Khâm đến Làng Cao mộc, mà nghe thấy đaọc kinh ou᷄ th́ Ignacio cu᷄̀ kinh ou᷄ th́ Phanchicô Xavier thì ng̀ nói vuối Thầy cả Đẩu rğ̀: Thầy chg̉ cấm, sao᷄ muốn cho Thầy cả bảo ng̀ nhà đaọc 2. kinh ấy ở trao᷄ nhà cơm, mà đừng đaọc nhà thờ, cu᷄̃ như bên Dào᷄ th́, thì đaọc kinh ou᷄ th́ Domingo, cu᷄̀ kinh ou᷄ th́ Thomaso ở nhà cơm mà chg̉ có đaọc ở nhà thờ. Đến sau Thầy cả Đẩu kể truyện ấy lại cu᷄̀ Cụ Luiz, thì ng̀ bảo rğ̀: Sao Thầy cả chg̉ thưa rğ̀: Vì ou᷄ th́ Domingo cu᷄̀ ou᷄ thánh Thomaso chg̉ có giảng Đạo Phươ᷄ đou᷄, cho nên các Thầy ấy đaọc trao᷄ nhà cơm, sao᷄ le ou᷄ th́ Ignacio, cu᷄̀ ou᷄ th́ P.X. có giảng Đạo Phương đou᷄, cho nên chu᷄́ tôi ph̉ đaọc ở nhà thờ để cho các bổn đạo đc̣ biết cou᷄ nghiệp ng̀ mà kính chuộng.

Sao᷄ khi Vít vồ Khâm đến Xứ Cụ Luiz thì bảo chu᷄́ tôi rğ̀: Việc kinh sách giảng giải thì chu᷄́ con cứ thói đã quen mà làm, vì Thầy đến đây thì chỉ có một việc đi làm ph́ Confirmacao᷄ cho bổn đạo mà thôi. Khi ấy Thầy cả Chấn Dào᷄ th́ ở trên Cồn Mèn liền xuống Làng Gòi, cu᷄̀ cậy thế, vì có Vít vồ Khâm ở trć mặt m̀h, thì nghĩ rğ̀ đc̣, liền xin Cụ Luiz cho ph́ m̀h đến nhà thờ Họ Man tử mà làm lễ trạo᷄, ng̀ hỏi rằng vì làm sao, Thầy cả ấy thưa rğ̀ bởi vì nhà thờ tôi chật, thì ng̀ nói rğ̀ ou᷄ muốn cho rọu᷄ thì ra làm ngoài bãi biển, sao᷄ chg̉ đc̣ làm lễ nhà thờ trao᷄ địa phận tôi, vì ng̀ đã biết rğ̀ Thầy cả ấy có ý tìm chước mà đến dụ bổn đạo, cho nên nói nhiều điều. Bấy giờ Vít vồ ở lặng, sao᷄ khi về đến họ Dào᷄ th́, thì mới nói rğ̀: Hôm nay Cụ Luiz mắng Thầy cả Chấn trước mặt bổn đạo, thì có xấu hổ, vì Thầy cả ấy đem bổn đạo đến rước Vít vồ về địa phận m̀h, mà lại xin ph́ ở giữa nhà khách là nơi tróu᷄ trải, thì ng̀ ph̉ nói. Lại một Thầy cả Dào᷄ th́ đến xưng tội, thì Cụ Luiz chảng giải, mà bảo rğ̀ vì Thầy cả đến tranh bổn đạo Cô An nơi ấy, Thầy cả ấy thưa rğ̀: Đức Thầy dặy làm phúc chung, thì ng̀ nói rğ̀ chg̉ ph̉ làm phúc chu᷄, vì địa phận nào địa phận ấy thì đã có Thầy cả cai. Sự ấy cu᷄̃ đến tai Vít vồ, sao᷄ chg̉ dám nói sự gì đến Cụ Luiz. Cũng như một lần tôi cu᷄̀ Thầy Tôn ph̉ lo, vì hai chu᷄́ tôi vào Xốm bổn đạo ta ở Bến đò Cốt Lâm, mà thấy kinh Thánh Mẹ, vì ng̀ nhà Dào᷄ th́ viết cho con trẻ haọc, thì Thầy Tôn viết Bài thờ Tu hú vào trao᷄ tờ giấy kinh ấy, đoạn liền đi, thì ng̀ nhà Dào᷄ th́ liền vào mà hỏi, thì thấy thơ Tu hú, cu᷄̀ sao khẩu lấy nhg̃ mlời chúng tôi nói, h. là việc làm mà cáo Vít vồ, vì thơ ấy nói phạm, thì Vít vồ giận mà trách qủâ. Sao᷄ le Cụ Luiz giúp kín nhiệm thì đc̣ bằng yên, vì ng̀ bảo rğ̀ Tôn ph̉ tên cáo, thì Bỉnh ph̉ làm chứng, đoạn ng̀ đaọc cho chu᷄́ tôi viết mà thưa lại, cu᷄̀ cho Thầy Miêu đem thư đối tụng. Khi Vít vồ thấy tên chu᷄́ tôi, sao᷄ mà phú cho Thầy Miêu lại dem về cho chu᷄́ tôi, mà chg̉ có nói đến việc ấy nữa.

Đến năm 1786. ng̀ đang kiệu ảnh cu᷄̀ làm ph́ Làng Cẩm hà, mà thấy thư Xứ Bác nói rğ̀ Cụ Cần đã qua đời, thì ng̀ biết m̀h rğ̀ chết, mà nói rğ̀: Thư nằy chg̉ ph̉ là cái thư, là một tin Thiên thần bảo tôi ph̉ dọn m̀h, vì các anh em chúng tôi sang Anam làm một vuối nhau thì đã chết hết, cu᷄̃ như Dòu᷄ hồ đã đánh giờ thứ 7., thì sang thứ 8., liền bàn vuối tôi làm một việc kín nhiệm cho cháo᷄, sao᷄ chg̉ kịp, vì về đến nhà Đou᷄ biên, thì nğ̀ mòu᷄ 2. thǵ 9. liền ph̉ bệnh nhức ở trên đầu gối, thì đău đớn quá lắm, sao chảng ai biết thuốc men nào, vì da chân ng̀ thì chảng có đổi sắc mà biết rğ̀ có mủ, cho đến tháng 11. thì Cụ Chính Tru᷄ mới bảo rğ̀ đi tìm Thầy thuốc vô Đạo ở Huện Thiên bản, thì ou᷄ ấy mổ trên đầu gối, trć thì thấy nhg̃ mắu tươi, sau mới thấy mủ, mà mủ ra 4. tháng, cùng nằm một bề bên tăy hữu mà chg̉ giở m̀h đc̣, thì nát thịt ra một vạng sườn ấy từ chân cho đến đầu, mà xem thấy xươ᷄ sườn, sao᷄ ng̀ chg̉ có kêu, một chịu khó bằng lào᷄, cho đến ngằy mòu᷄ 2. thǵ 3. năm 1787. thì mới qua đời, là ph̉ bệnh 6. thǵ chẳn.

Chg̉ nhg̃ bấy nhiêu sự khó ấy như tôi đã kể khi ng̀ ở ngoài La phù, cu᷄̀ khi ng̀ ph̉ bệnh mà qua đời, mà lại khi ra khỏi th̀ Roma mà trẩy sang Phươ᷄ đou᷄, thì ph̉ đi thâu ngằy thâu đêm 16. nğ̀ liên, cho cháo᷄ kịp xuống Tầu, kẻo khi phá Dào᷄ mà chg̉ trẩy đc̣, vì đã xôn xao. Khi đến Qủa᷄ đou᷄ thì ph̉ ở lại đấy 4. thǵ, mà sai ng̀ Đại m̆h đem thư sang Anam cho Bề trên Phan đc̣ biết, sao᷄ ng̀ đã qua đời thì Bề trên An sai Thầy già Luan cu᷄̀ Thầy Huân đi rước. Khi về đến cửa Lác mà các Cụ vừa lên khỏi đất rồi, thì kẻ cướp liền theo vào mà đánh nhău vuối cuân khách, đến khi kẻ cướp đc̣ thì đốt Tầu cu᷄̀ giết hết cuân khách, còn sóu᷄ sót một đứa thì nó bát đền, mà chg̉ đền thì nó cáo quan rğ̀: Bởi vì Tầu nó đưa các Cụ vào đấy thì ph̉ kẻ cướp. Bấy giờ Bề trên Hậu ph̉ đút tiền bạc cho nó ngậm miệng lại mà giở về nhà mình, kẻo nó lại cuếy hôi ra, vì là thì cấm Đạo, mà mới chém hai cụ Dào᷄ th́ vừa rồi.

Ba Ou᷄ thì ở cửa Lác mà trẩy vào Xứ Thanh Xứ Nghệ, 3. Ou᷄ thì trẩy lên Làng Gòi, khi thuyền xuống rước thì chg̉ thấy thuyền quan, cù᷄ chg̉ biết tin rğ̀ quan Trấn nam xúô᷄ kinh lược. Đến đêm thuyền ấy giở về làm một cù᷄ hai chiếc thuyền đưa, liền gặp 3. chiếc thuyền chiến xuống gió canh, mà đậu khúc sou᷄ ấy, cù᷄ thấy thủa mai nhớp nhánh. Cuân canh hỏi rğ̀ Thuyền nào. Ou᷄ vách Tươi liền thưa rằng: Thuyền dân Xã Cuần anh chú᷄ tôi lên lới quan blớn. Cuân canh bảo rğ̀ chg̉ đc̣ lên bây giờ, đc̣ dịp ấy thì ou᷄ vách Tươi liền bảo rằng: Thuyền Thủy cơ kia ph̉ lui xuống, thì Thuyền các Cụ đi biết ý rğ̀ nói vuối m̀h, mà cho làm Thuyền Thủy cơ đưa quan viên Hàng xã, liền lui xuống một chút, cho đc̣ dọn đồ lên đất, vì chg̉ vào sou᷄ Làng Gòi đc̣, thì ph̉ đi tắt cánh bãi ấy, nhg̃ chu᷄ cù᷄ cói, và nhg̃ ngòi cù᷄ lạch, chu᷄ cói thì nhiều nơi nó đã cắt vào máo᷄ lợn, đi thì như đạp những chou᷄ gai, cù᷄ lội nhg̃ ngòi lạch, có nơi cũ᷄ lụt đầu, h. là đến cổ, cho nên Cụ Luis ph̉ hư mất một cái đòu᷄ hồ, vì đeo trao᷄ m̀h mà ph̉ nước mặn. Sự ấy thật là ph́ lạ mà che con mắt cuân canh, dù cách một đội ném, mà sáng Blang suông, thì nó chg̉ xem thấy nhg̃ ng̀ lội lên lội xuống mà khuân đồ. Sao᷄ còn để lại trao᷄ thuyền một sọt trúng cù᷄ một thảm đường, đến sáng ngằy mới chèo lên mà giả làm đi lỡi quan Trấn đậu ở trên Dồn ngã tư là khúc sou᷄ trên.

Dào᷄ ou᷄ th́ Augutinh có cậy cố Hậu khi trẩy về Roma, thì ngờ là Thầy cả m̀h đã sang, cho nên ou᷄ Ngãi Tả lấy Thuyền Gia hộ mà sang rước Cụ Luis cù᷄ Cụ Cần đem về Kẻ Nam, thì ou᷄ Lẽ Lãm mới đem Thuyền đến Bến đò Khàn mà rước Cụ Cần về Xứ Bác. Ou᷄ chính Thận thì đến rước lấy Cụ Luis đem về Vạn huạch, thì ng̀ cứ ở nhà bổn đạo, vì chửa có nhà Thầy, đến sau đã bằng yên thì ng̀ mới Lập nhà Thầy ở trao᷄ Làng ấy. Sao᷄ khi trć Làng còn sợ, thì ng̀ ph̉ ra ở một nhà ngoài đàng vào Bến đò đou᷄, cũ᷄ như Cụ Cần chg̉ dám ở trao᷄ Làng Kẻ Mốt, thì cứ ở Thuyền Thủy cơ dưới sou᷄.

Đang khi Cụ Luis ở Vạn Huạch thì ph̉ bệnh nặng đã hầu chết, khi bấy giờ tôi chửa ở vuối ng̀, sao᷄ có đi vuối Thầy thuốc mà đến thăm, thì thấy bất tỉnh nhân sự. Đến sau ng̀ khỏe ṃ̆h, thì chg̉ họ nào dám rước, sao᷄ ng̀ cả cuết mà đến, cù᷄ chg̉ báo tin, thì dần dần bổn đạo liền quen mà chg̉ còn sợ nữa, thì ng̀ mới đi làm phúc cả và phủ Thái Bình, cù᷄ 3. Huện bên Xứ đou᷄, mà lại lên thăm Cụ Cần ở trên Xứ Bác, cù᷄ cứ đi ban đêm, mà khi ph̉ đi ban ngằy, vì xa đàng, thì bôi thuốc cho đen, cù᷄ cứ đội nón cụp và mặc áo tang. Mọi sự đồ làm lễ thì ở trao᷄ tăy nải, mà năm Mẫu tuất thì ph̉ đem đi một hai bát gạo kẻo bổn đạo ph̉ lo lắng, có khi ng̀ cũ᷄ giả làm Đầy tớ mà măng đồ cho kẻ dẫn đàng, cũ᷄ như ou᷄ th́ Phanchicô X.^er vậy, ấy là khi ng̀ ở Xứ đou᷄ cù᷄ phủ Thái Bình.

Sao᷄ khi ng̀ vào ở Huện Nam chân cù᷄ Huện Giao Thủy thì bổn đạo tranh nhău mà rước, vì họ nào cũ᷄ muốn lễ traọ᷄, đi đâu thì gòu᷄ gánh, thuyền bè, vão᷄ dá. Ngày lễ trạo᷄ thì phao᷄ 5., 4. gian màn, cù᷄ 3., 4. kiệu, mà chiêng kêu tróu᷄ giáo᷄, bổn đạo ăn mặc mà tìm đến nhà thờ, thì như nhg̃ kẻ kéo nhău đi xem hội. Chg̉ nói nhg̃ nơi có sức lực, vì đã quen chịu lễ traọ᷄, nói một Họ Man đời là nhg̃ kẻ hèn cu᷄̃ muốn kiệu ảnh, cu᷄̀ lễ các th́, và lễ linh hồn, thì quan viên vô Đạo Làng ấy cu᷄̃ muốn cho nở mặt m̀h, Liền đem tróu᷄ đình vào rạp mà áp đám, cùng nghe truyện Cụ Luis nói thì ai cu᷄̃ muốn nghe. Lại khi con ou᷄ Cuận Thạc cai Phấn Tiểu đem cuân xuống đáo᷄ cửa Hà Lạn, mà ở chu᷄ quanh nhà thờ, sao᷄ chảng có phạm đến nhà Thầy, mà Tảo᷄ Sự là Thầy Phấn Tiểu thì vào xem lễ 3. Vua, khì Thầy cả dơng m̀h th́ mắu th́ D.C.J, thì cất mũ xuống, cu᷄̃ như bổn đạo, mà khi ou᷄ ấy vào nói truyện vuối cụ Luis thì chg̉ muốn ra, vì nghe ng̀ khéo nói, cù᷄ tỏ tường như ng̀ Anam, mà chg̉ ph̉ ai thou᷄ sự, chg̉ nhg̃ là ng̀ biết thế cách nói truyện vuối quan Trều đình, mà lại nói vuối các Tướng giạc khi ở Thuyền Cuận Mèo nữa. Cho nên khi Nhà cả Cóu᷄ đã qua đời, thì Tỏu᷄ Thành ở Trang Hải Huệt, nghĩ r̀ğ chg̉ còn ai bênh, thì giả làm đón Ngô thị Nhậm mà bát Cụ Luis, vì thấy bổn đạo đi rước thì đi qua Làng ấy, mà khi vảo᷄ về đến đấy thì nó liền bát. Sao᷄ ng̀ chg̉ sợ, vì cứ nói truyện vuối nó trao᷄ đêm ấy, đến sáng ngằy lại về Làng Gòi mà làm lễ, cùng cứu lấy nó kẻo quan họ Bắc Trạch đáo᷄ Đồn cậy vou᷄ làm hại, vì quan ấy hỏi rğ̀, có bát đc̣ tù mà chg̉ thấy nộp, thì nó liền khốn. Sao᷄ ng̀ chg̉ cứu đc̣ đáng khác, vì ou᷄ Trưởng Tỏu᷄ trao᷄ Huành nha, là Tỏu᷄ đàn anh biết tin ấy, liền cất nó mà chảng cho làm Trưởng Tỏu᷄ Trang Hải huệt nữa, vì làm cho mất tiếng Hàng Tỏu᷄, thì nó ph̉ xấu hổ, vì nhg̃ kẻ vô Đạo trao᷄ miền ấy lại chê cười nó là kẻ nghịch đảng, cù᷄ bất nhân, vì khi Cụ Luis ghềy dựng cho Làng Gòi làm nhà thờ mới, cù᷄ lễ phục sinh mà kiệu ảnh, thì các họ cả và Xứ điều đến kiệu ảnh, vì có nhiều kiệu, thì Tỏu᷄ Thành là Trưởng Tỏu᷄ Trang Hải Huệt cũ᷄ đến kiệu ảnh mà đi vuối ng̀ làm một, vì khi ấy nhà cả Cóu᷄ còn sóu᷄ mà đang Trấn nam, cho nên nó cũ᷄ thào᷄ phao᷄ nhi mĩ, vì nó thấy có khách quan Trấn xuống đấy mà cũ᷄ chg̉ dám phạm. Trao᷄ tiệc lễ ấy 3. lần kiệu ngằy thì kiệu 7. sự thươ᷄ khó Đức Bà, nğ̀ thì kiệu cất xác D.C.J., ngằy thì kiệu sóu᷄ lại, kiệu Đức Bà cù᷄ kiệu các thánh thì đô tùi ng̀ nữ, mà quan viên họ nào, thì ph̉ đi kheo kiệu họ ấy mà đaọc kinh. Kiệu Câu rút thì 12. đô tùi, mà kiêụ cất Xác thì 24. đô tùi, là nhg̃ ng̀ nam các họ hàng xứ, vì blai Làng Gòi thì ph̉ canh giờ mà chg̉ đc̣ vào đấy, sáu chục đèn lòu᷄ thì chia ra các kiệu, mà đô tùi ng̀ nữ thì Noven càm đèn lòu᷄, đô tùi đàn ou᷄ thì ng̀ nam càm đèn lòu᷄. Kiệu Câu rút thì săng the để trên đỉnh mồ, mà các bợc mồ thì nhg̃ thiên thần đứng chầu chực, cù᷄ khó mặt, hay là khaóc laóc mà thương Chúa m̀h. Hai kiệu ấy thì đàn bà khiêng ch̉g nổi, vì hai cỗ đèn ấy là của ou᷄ Tuần Khuong cù᷄ ou᷄ Cóu᷄ Yến đã sám mà làm việc ou᷄ Giáo Lệ, ở họ Bằng phó thì cũ᷄ là bổn đạo xứ ấy. Chg̉ nhg̃ là kiệu ảnh lừng lẩy làm vậy, mà lại khi ng̀ ở Phục sinh họ Hà lạn, thì 3. ngằy ngắm 15. sự thương khó D.C.J., điều ngám mắy đồ, vì trao᷄ xứ ấy có 3. phường, mà 3. họ là Lẳng lăng, cù᷄ Bằng phó, và Đou᷄ biên, khi ấy cuân dù xe Chúa Trịnh cũ᷄ vào nhà thờ mà xem, thì như bổn đạo vậy, vì ngồi lộn làm một vuối các Thầy, mà ở nghiêm trang, lỗ tai thì lắng mà nghe nhg̃ mlời trao᷄ kinh, con mắt thì nhăm mà xem nhg̃ việc làm trên Bàn thờ, sao chg̉ xem thấy ai, vì màn che khuát nhg̃ kẻ mắy đồ, mà mọi việc thì làm cứ hợp cuối nhg̃ mlời trao᷄ sách ngắm, đến khi đã rồi mà ra ngoài thì mới ngợi khen sự khéo léo cù᷄ nghiêm trang. Khi các quan viên dù xe Hà lạn vào hầu Cụ Luis, thì có một ou᷄ nói rğ̀: Năm chém hai Thầy cả rồi, thì nhà Vương bát cuân chầu đạp ảnh, sao᷄ m̀h chg̉ dám, thì ph̉ chặy tiền cho khỏi. Cho nên Cụ Luis có ngợi khen, vì ou᷄ ấy biết rğ̀ là hình tượng Chúa bổn đạo thờ, thì chğ̉ dám phạm, mà bổn đạo thì đạp hình tượng Chúa m̀h, vì năm chém Cụ Gia Cụ Liêm Dào᷄ th́, thì nhiều cuân chầu có Đạo cả lào᷄ dám phạm.

Còn nói một việc nữa cho xao᷄ sự khó Cụ Luis, là khi ng̀ ở Huện Tiên miê᷄ mà ph̉ chặy giặc, vì bất thình lình thì nó vào đốt nhà Tru᷄ úy Kim, đoạn liền kéo lên mà phá Tỏu᷄ Xuân lai, thì ng̀ xúo᷄ Thuyền Tam ban mà ra ẩn ngoài đòu᷄ lúa, sao᷄ các Làng cũ᷄ ra ẩn ngoài cảnh đòu᷄ ấy, cho nên nó biết mà ra tìm, thì thấy nhg̃ Thuyền bè cù᷄ của cải chở ra đấy, thì nó lấy gọn, vì thuyền m̀h nó lại chở của m̀h mà đem ra sou᷄ cái. Khi nó đến gần thì ng̀ liền sút xuống nước, mà lách vào ấn trao᷄ đòu᷄ lúa cho xa thuyền sao᷄ khi nó đến thuyền mà dức lác vuối ng̀ nhà, thì ng̀ nghe tiếng, mà biết rằng giặc đã lấy hết của ng̀ ở trao᷄ thuyền, cù᷄ nghĩ rğ̀ nó đã bát ng̀ nhà thì thương. Bấy giờ ng̀ liền khoét bùn xuống một lỗ cho sâu để mà ngồi, thì ngập đến cổ mà sấp mặt xúô᷄ nước, sao᷄ bọn khác nó đi tìm ngoài cánh đòu᷄ ấy mà thấy lướt cây lúa, liền theo dấu mà vào thì thấy ng̀ ngồi đấy, liền hỏi rğ̀ nào của cải để đâu, thì ng̀ ngấc mặt lên, cù᷄ che lấy mũi m̀h kẻo nó biết là ng̀ Phươ᷄ Tây, cù᷄ giả làm sợ mà chg̉ nói kẻo nó biết tiếng là đàn ou᷄, một lấy ngón tay mà trỏ vơ ra bên ruộng lúa ấy, hình như bảo rğ̀ của để đấy, nó liền đi tìm thì thấy, vì của cải ng̀ ta đem ra kháp cả và cánh đòu᷄ ấy, khi ấy giặc chg̉ có bát đàn bà, một nói rğ̀ m̀h đã thấy con gái nhà giầu ấn ngoài đòu᷄ lúa, vì nó thấy ng̀ tráng trẻo, thì ngờ là đàn bà. Đến khi đã hầu tối, mà giặc đã kéo xuống nói đại cuân đáo᷄ ở bên đò đou᷄ xuên, thì bổn đạo Xuân quang mới ra ngoài cánh đòu᷄ đầm ấy mà tìm Cụ Luis, sao᷄ ng̀ nghĩ rğ̀ cuân giặc đi tìm thì cứ ở lặng mà chg̉ thưa, vì nó cứ gọi rğ̀ Cụ ở đâu, mà ng̀ chg̉ quen tiếng nó, đến sau nó gọi Cụ ở đâu thì về, giạc đã xuống thuyền hết, thì ng̀ mới biết là bổn đạo đi tìm, liền thưa lên, thì nó đến rước mà đem lên thuyền, đến đêm mới về đến một nhà ở Xóm gần đầm, là nơi ng̀ ra ấn đấy mà đi, thì thấy nhg̃ đỉa cắn cả và m̀h cho đến mặt, mà nhg̃ mắu chảy ra, vì ngồi ở dưới ruộng lúa cả ngằy. Sự ấy khi Cố Hậu trẩy về Roma, có nói chuyện vuối nhg̃ bà sang trạo᷄ là họ hàng cụ Luis, thì phô bà ấy lấy khăn mà lọt nước mắt m̀h, vì thương xót ng̀ ph̉ khốn nạn, cho nên Thầy cả giữ việc nhà sang trạo᷄ ấy, mới nói vuối Cố Hậu rğ̀, xin ng̀ đừng nói truyện ấy nữa, kẻo phô bà ấy khaóc laóc.

Ấy là nhân đức Cụ Luis bỏ sự phú qúi cù᷄ sự sang trạo᷄, mà ở khó khăn cùng khiêm nhường, vì ng̀ là con quan blớn ở th̀ Milao᷄, cù᷄ là kẻ trị dân, vì đất ấy chg̉ có Vua, thì quan cou᷄ đòu᷄ trị, mà nhà ng̀ thì có 30. con ngựa kéo xe, của cải thì dư dật, mà Cha làm quan nào thì con lại làm quan ấy, cho nên Cha ng̀ muốn lấy vợ cho con để nối dào᷄, thì hỏi một bà sang trạo᷄ cho ng̀, sao᷄ ng̀ chg̉ chịu lấy vợ mà muốn vào Dào᷄ D.C.J., thì Cha chg̉ dám ép, khi ng̀ đã vào Dào᷄ mà khấn ở khó khăn, thì bà sang trạo᷄ ấy cũ᷄ bắt chước ng̀ mà vào Dào᷄ ng̀ nữ, cho nên nhà ng̀ chg̉ còn ai nối Dào᷄, vì có hai anh em điều chg̉ muốn lấy vợ chòu᷄. Trć khi ng̀ trẩy sang Anam, thì mới làm thư ở daọc đàng mà gưởi về giã cha.

Bởi vì Cụ Luis là con nhà sang trạo᷄, cho nên chg̉ nhg̃ là Vít vồ Khâm có kính chuộng khi ng̀ còn sóu᷄, mà lại khi đã qua đời, vì khi ng̀ ph̉ bệnh thì Vít vồ đến thăm, mà khi ng̀ qua đời thì sai nhiều thầy cả Dào᷄ th́ đến đưa xác, khi đã tang xác đoạn thì Vít vồ lại đến mà làm lễ mồ cho ng̀, cù᷄ nói rğ̀: Làm lễ mồ cho Cụ Luis, thì ph̉ làm như cách làm lễ mồ cho Vít vồ, hay là quan Trấn thành, chg̉ ph̉ làm như Thầy cả khác, vì ng̀ là kẻ sang trạo᷄, thì ph̉ có 4. Thầy cả ngồi 4. gaóc, mà Thầy cả chính tiệc thì ngồi dưới cuối mồ, cù᷄ cứ lượt mà đi rẳy nước ph́ cù᷄ xông hương, thì cũ᷄ như 5. lễ. Lại đến cuối năm 1787. là năm Cụ Luis qua đời, thì Cụ Thiều Cụ Cuyền ở Roma mà về, cù᷄ đem tiền bạc về cho Cụ Luis, vì họ hàng ng̀ gưởi sang, thì Vít vồ Khâm lại gưởi blả mà chg̉ dám tiêu. Ví bằng ng̀ còn sóu᷄ thì mọi năm mọi gưởi tiền bạc sang, mà mỗi một năm là 800. quan tiền.

Khi hai cụ ở Roma mà về thì phải lên ở Tru᷄ linh, sao᷄ đến ngằy mòu᷄ 2. tháng 3. năm 1788. là ngằy giỗ đầu, thì chú᷄ tôi xin Vít vồ Khâm cho hai Cụ về Đou᷄ biên, mà làm lễ mồ cho Cụ Luis thì ng̀ chg̉ chối, một dặn rğ̀ khi rồi việc, thì lại ph̉ đưa ng̀ lên. Khi ấy bổn đạo Huện Nam chân cù᷄ Giao thủy lại kéo đến thì cũ᷄ đou᷄ như ngằy cất xác, cù᷄ khi Vít vồ đến làm lễ mồ cho ng̀ là 3. lần, thì bổn đạo điều khaóc laóc.

Lễ Miſsa thì chú᷄ tôi xin các Thầy cả Dào᷄ ta, cù᷄ Dào᷄ th́, và Bổn cuốc điều làm cho ng̀ nhiều lễ. Lễ mồ thì kể chg̉ xiết, vì khi đưa xác ng̀ rồi, thì còn để mồ ở nhà thờ Làng Đou᷄ biên một tháng, mà mọi ngằy điều làm lễ mồ cho ng̀, đến khi đã rồi tiệc ấy, mà Cô An đi làm phúc hết Huện Nam chân thì sang Giao thủy, từ cồn mới cho đến Cồn mèn, thì các họ điều xin lễ mồ cho Cụ Luis, vì bổn đạo có lào᷄ nhớ nghĩa ng̀, chg̉ nhg̃ là cả và họ xin chu᷄, mà lại nhiều kẻ xin riêng cho ng̀, cho nên Cụ Đẩu nói rğ̀: Cụ Luis chết thì Cố An ăn nhân mệnh, nghĩa là đc̣ nhiều tiền. Đến nam 1793. mà tôi làm Thầy cả cũng về Đou᷄ cường, Đou᷄ biên, cù᷄ Xứ đou᷄ mà làm lễ mồ cho ng̀, thì cũ᷄ có kẻ xin, vì thấy tôi là ng̀ nhà ng̀, thì lại nhớ đến cou᷄ nghiệp ng̀.

Bấy nhiều sự tôi chép vào đây, để cho các Thầy hậu sinh đc̣ biết mà làm văn mồ cù᷄ giảng đám, vì còn trou᷄ cậy lào᷄ lành D.C.B. thương, mà lại đc̣ giở về Anam, thì làm việc cải táng cho ng̀, như lào᷄ tôi ước ao, cho đc̣ giã nghĩa ng̀, vì đã cơm nặng áo dằy từ bé đến blớn, thì là Cha linh hồn và xác, mà lại tin dùng, thì phú cho mọi sự của khinh vật trạo᷄ ở trao᷄ tay m̀h, mà quên làm sao đc̣, cho đến nỗi ng̀ đã phú tôi cho Cụ chính Tru᷄, mà Vít vồ Joao᷄ chửa biết mặt, thì đã biết tên, sao᷄ le khi chú᷄ tôi làm việc đưa xác ng̀, thì có kẻ nói rğ̀, làm đoạn thì tăy áo quăy còu᷄, vì sợ để sự khó lại cho m̀h. Cho nên anh em chú᷄ tôi ở lại Xứ ấy mà giúp Cố An thì ng̀ cũ᷄ dùng tôi, thì Vít vồ Phê cũng muốn bát chước mà phú thác cửa nhà ng̀, cù᷄ bổn đạo Làng Bùi chu cho tôi, đến khi tôi bỏ mà đi, thì ng̀ nói vuối kẻ khác rğ̀: Thầy thấy Cụ Luis cùng Cố An có dùng Thầy cả Bỉnh, thì Thầy cũng muốn dùng, sao᷄ chg̉ khá. Khen nhg̃ kẻ nói phạm đến Thầy Dào᷄ D.C.J., mà chg̉ khen nhg̃ kẻ kính chuộng, khen nhg̃ kẻ bất nhân, mà chg̉ khen nhg̃ kẻ có nghĩa. Sao᷄ le chg̉ thấy ai che ou᷄ th́ Moiſses, vì trao᷄ Sấm Truyền có nói rğ̀: Ng̀ đã ở trao᷄ đền Vua Pharaó 40. năm, mà lại bỏ vì thấy Vua ấy làm khốn cho dân Judeo, thì chg̉ muốn vui một m̀h, mà dân m̀h khaóc laóc, liền lên rừng mà chăn chiên cho Cha vợ 40. năm, đoạn mới đưa dân m̀h về đất Tổ Tou᷄, thì cũ᷄ ph̉ đi đàng rừng 40. nam.

Năm 1787.

Là năm Cụ Thiều Cụ Cuyền ở Roma mà về, thì có thư Tòa th́ gưởi cho 2. Vít vồ bên Đou᷄ cù᷄ bên Tây rğ̀, ph̉ truyền chức cho ng̀ nhà Dào᷄ D.C.J. làm thầy cả, vì thấy Cố Hậu đem ng̀ nhà m̀h sang chịu chức Roma, cho nên Vít vồ Khâm cù᷄ Vít vồ Joao᷄ mới bảo chú᷄ tôi đến haọc, mà làm Thầy cả cho đc̣ làm phúc bổn đạo ta, như ý Tòa th́ dặy, thì chú᷄ tôi đã thưa ng̀ hết mọi việc cho đến sự ăn uống, mà ng̀ đã dặy tỏ tường. Sao᷄ đến năm 1789. thì 2. Vít vồ ấy điều chết trao᷄ một tháng, cho nên ra lâu, vì thǵ giê᷄ nam 1793 thì Thầy cả Jacobe mới làm Vít vồ mà giở về Anam, vì Vít vồ thành Macâo, tên là José Marcellino truyền chức trộm cho ở nhà Thầy cả giữ việc Phalansa, thì Vít vồ Jacobe lại truyền chức cho Vít vồ Phê. Bấy giờ 2. Vít vồ ấy mới truyền chức cho 5. anh em chú᷄ tôi làm Thầy cả, sao᷄ chg̉ cứ như ý Tòa th́, cù᷄ chg̉ giữ mlời như 2. Vít vồ trć đã hứa, liền sai đi làm phúc cho bổn đạo Dào᷄ th́, cùng Bổn cuốc, mà bỏ bổn đạo ta đói khát, cù᷄ bát bổn đạo ta chịu lụy Thầy cả m̀h, cũ᷄ như Vua Pharaó bát con cháu ou᷄ Jacob làm tôi ng̀ nć Egypto, mà chg̉ nhớ đến cou᷄ nghiệp ou᷄ Jose, thì tôi mới bỏ nhà Bùi chu mà đi, là nğ̀ 20. thǵ 3. năm 1794. sao᷄ đã cuết sự ấy từ khi mới chịu 5. chức là ngằy mòu᷄ 4. thǵ 8. nam 1793., cho nên đã bàn trộm sự tóu᷄ quan viên bổn đạo Dào᷄ ta đến họp Đou᷄ biên giữa ngằy lễ sinh nhật D.C.J. năm ấy. Đến năm sau thì tôi mới ra mặt mà vào họp Hàng phủ Xứ thanh, cùng lên họp Hàng phủ ở trên Xứ bác và Xứ đuài, thì cũ᷄ có quan viên Xứ đou᷄ Xứ nam lên Xứ Bác cù᷄ kéo ra Kẻ chợ mà lên Xứ đuài làm một cù᷄ tôi. Dù năm trć là năm 1793. thì Thầy Tru᷄, cù᷄ Thầy Nhân, và Thầy Lịch, mà năm sau là năm 1794. thì thầy Ngần đã trẩy sang Macâo mặc lào᷄, sao᷄ trao᷄ năm ấy khi quan viên Hàng Xứ họp ở Kẻ bạc, thì lại xin tôi trẩy, cù᷄ tuan làm tờ bầu, sao᷄ tôi thưa rğ̀ chg̉ lọ là ph̉ làm tờ, vì đã sẳn lào᷄ trẩy, khi chết thì anh em bổn đạo lần hạt 6. Tràng như thói đã lần cho các Thầy cả Dào᷄ ta mà thôi, vì Bề trên thì 7. Tràng, mà Thầy cả trọi thì 6. Tràng, Thầy già thì 3., các Thầy thì một, hay là hai, thì mặc đói nhg̃ kẻ có cou᷄ trao᷄ Dào᷄. Vì việc trao᷄ Dào᷄ cũ᷄ như việc nhà nước, mà thưởng kẻ có cou᷄, sao᷄ khi chg̉ có khua thi, thì biết haọc trò nào là kẻ thou᷄ thái, mà thì bằng yên, thì ai biết cuân lính nào là kẻ ṃ̆h bạo. Quan Vũ thần khi chg̉ đánh giặc, thì ai biết ng̀ là kẻ có tài na᷄ cù᷄ đảm đang, mà có cou᷄ vực nước. Dào᷄ D.C.J. khi chg̉ ph̉ sự khó, thì ai biết bổn đạo là kẻ có lào᷄ trung vuối Thầy m̀h, chg̉ những là Cha linh hồn, mà lại phần xác vì đã cơm nặng áo dằy. Hãy xem nhg̃ ng̀ nhà Mụ Dào᷄ ou᷄ th́ Augutinh trao᷄ nước Anam, khi chg̉ thấy Thầy m̀h sang nữa, vì Dào᷄ ou᷄ th́ Domingô đc̣ kiện, thì phô bà ấy liền cất gòu᷄ gánh mà sang ở bên Bổn cuốc, vì chg̉ muốn chịu lụy nhg̃ kẻ nghịch cù᷄ Thầy m̀h, ấy là nhg̃ đàn bà yếu đuối làm gươ᷄ cho ta đc̣ mặnh sức, mà chg̉ bát chước thì ph̉ xấu hổ, vì đc̣ cá bỏ nơm, thì ai chg̉ cười, vì có nơm thì mới có đc̣ cá, mà cá ăn hay hết, thì nơm hãy còn. Chg̉ khác gì như cây, có cây mới có ngành, vì ngành ngọn bởi cây, mà gốc là cội rể.

Cho nên cúôi thǵ 9. năm 1794. thì tôi vúôi thầy Liễn mới vượt hết 12. cưả biển mà ra đến phố An lang, đầu thǵ 10. liền trẩy sang nứơc Đại mh, mà cúôi thǵ ấy liền đến Macâo, thì thấy có 3. thầy, vì văn Lịch đã bỏ các bạn mà đi ở vúôi Thầy cả Phalansa. Đến thǵ chạp thì tôi mới thuê Tầu cho đc̣ trẩy sang Gôa, là Tiểu Tây dương, cù᷄ là mơi có xác ou᷄ th́ Phanchicô Xavier hãy còn blọn vẹn, vì năm ấy có giặc Phalansa đón ngoài biển, cho nên Tầu Đại Tây dương chg̉ đến Macâo. Bấy giờ Vít vồ th̀ ấy là kẻ đã truyền chực trộm cho Vít vồ Jacobe, liền sợ tôi có tỏ ra chğ, thì làm ngăn trở, mà chg̉ cho Chúa Tầu Macâo chở tôi, thì Chúa Tầu thưa rğ̀, Tiền ng̀ ta thuyê thì tôi đã tiêu, mà chg̉ chở thì tôi biết lấy tiền đâu mà blả, thì Vít vồ ấy mới cho ph́ chở 2. ng̀, sao᷄ chg̉ đc̣ chở Thầy cả, thì tôi liền baỏ Thầy Liễn trẩy vúôi Thầy Nhân, cù᷄ phú hết tiền bạc cho hai Thầy ấy đem đi.

Đến khi 2. Thầy ấy đã trẩy rồi, thì tôi mới mượn tiền để lại cho Thầy Tru᷄ cù᷄ Thầy Ngần ở Macao ăn, mà tôi thì giở về Anam, mòu᷄ 4. thǵ 3. năm 1795. liền đến phố An lang, dù là thì Đỏu᷄ Lý cấm Đạo mặc lào᷄, sao᷄ ou᷄ Phủ Trinh là bổn đạo ta làm quan án 3. châu ngoài ấy, làm phiếu cho tôi về Kẻ chợ, lại có một phiếu Đỏu᷄ Lý nữa, là hai thì vững vàng. Sao᷄ khi tôi đến Kẻ chợ cù᷄ lên Xứ đuài, thì Đỏu᷄ Lý mới phải bát, liền lấy phiếu ou᷄ Đại Tuần Kiểm mà đi cả và Xứ nam Xứ đou᷄ Xứ bác, vì đàng sá thì khám xét mà bát ng̀ Đỏu᷄ Lý: cù᷄ bát ng̀ ou᷄ Huàng Vạn, vì mới thua trận đình tràng quán nghiên. Vả lại đou᷄ tây điều có kẻ thù, mà miệng đàng lưỡi rắn, cù᷄ giang lưới tư bề như kẻ đi săn, vì khi tôi mới về đến giáp ải, thì Thầy cả Trác làm thư cù᷄ cho ng̀ đi rước về Vạn giữa, khi ng̀ nhà Cụ ấy đi tìm, mà thấy tôi ở trao᷄ Danh ou᷄ Án châu mà ra, cù᷄ trú ngoài Hàng phố một nhà vô đạo, mà chúa nhà ấy lại có lào᷄ cu᷄ kính, thì cũ᷄ sợ, vì thì Đỏu᷄ Lý cấm Đạo, mà hai ng̀ nhà Thầy gặp nhău ở giữa đàng thì chg̉ dám chào, sao᷄ Thầy ấy ăn mặc mẫu Dào᷄ th́, cù᷄ đem đaǹ ou᷄ đàn bà kéo vào hàng ấy, c̃u᷄ như nhg̃ kẻ đi lễ mà vào lặy Cụ, cu᷄̀ đưa thư, và hỏi rğ̀, ng̀ có quen quan Án châu ru, vì chg̉ biết rğ̀ ou᷄ ấy có Đạo, Toi thưa rğ̀, giã ơn Cụ đã có lao᷄̀, sao᷄ chg̉ sang Vạn giữa đc̣ mà hầu ng̀, vì Thuỳên đã dọn trẩy v̀ê trao᷄ quê, cu᷄̀ chg̉ làm thư thưa lại đc̣, vì đây là ở giữa đàng, thì chg̉ có nghiên bút. Nói sự ou᷄ phủ Trinh có lào᷄, vì mặc áo dài mùi sòu᷄ như quan nội giám, ra đứng cửa Cu᷄ đường mà rước, cu᷄̀ truỳên quạt chè tức thì, và ńói sự Đạo ta bây gìơ trao᷄ quê nghẹt lắm, thì tôi ph̉ làm một cánh phiếu để cho Cụ trẩy về Kẻ chợ, mà chg̉ đợi cho tôi xin, v̀i có ý ấy, sao᷄ hãy còn nói sự ở Macao m̀a về, mà nghe r̀ğ ng̀ ra ngoài ǹăy thì đến thăm. Chg̉ nhg̃ lần nằy, mà lại lần trć khi ou᷄ ấy làm quan Vũ phần sút mà về Kẻ chợ liền gặp tôi đi họp hàng phủ, tức thì liền truyền cho cuân Đàng trao᷄ vão᷄ lên Kẻ bạc cho chác. Sao᷄ đị chg̉ cậy lâu, vì đang án 3. châu là nửa Xứ An qủang liền ph̉ bệnh mà chết.

Khi tôi ở Xứ nam thượng mà xuống nam hạ cho đc̣ thăm Cố Định cu᷄̀ Cố An, thì 2. ou᷄ hãy còn ản ở nhà bổn đạo, mà đang khi tôi ở Cửa lác cu᷄̀ Cố An, thì Cụ Duệ liền đến, mà Thầy Bá thì đem thư Vít vồ Phê cho tôi, cho nên tôi chg̉ ở Cửa lác mà lên Đou᷄ cường, thì hai ou᷄ ấy lại theo lên Đou᷄ cường, bấy giờ tôi liền trẩy sang Hà lạn, chg̉ ph̉ là sợ, vì khi trć c̃u᷄ là con một nhà cùng nhău, sao᷄ bấy giờ như thủy thì khắc nhău vúôi hỏa, cù᷄ có làm thư thưa lại, vì thầy Bá vật nài, mà chg̉ khó thưa, vì ng̀ nói nhg̃ mlời ngọt ngào r̀ğ: Cha nghe tin con đã giở về Anam thì Cha mừng, sao᷄ Cha tìm đến nơi con ở thì khó, mà con đến nơi Cha ở thì dễ như khou᷄, thì xin con hãy đến thăm Cha. Thưa r̀ğ: Tôi chg̉ đáng là con, sao᷄ bởi vì Đức Thầy xưng m̀h là Cha, thì tôi mới dám nói là con, con đã về đây, sao᷄ còn bận việc, chg̉ tŕc thì sau, khi con xao᷄ việc, thì sẽ đến hầu. Cù᷄ sai ng̀ nhà tôi lên đòi sách các Thầy mượn ở trên Tru᷄ linh cho ra đọu᷄ đạt, vì nghĩ r̀ğ Vít vồ Macao đã làm ngăn trở mà chg̉ trẩy đc̣ thì gỉơ về mà ở Anam. Khi tôi ở Hà lạn mà sang họ Man đời, thì tại thấy thư Cụ Khiêm, thì c̃u᷄ một ý ấy, vì có kẻ bảo ng̀ khuyên tôi chg̉ khou᷄, mà ng̀ nói làm vậy.

Đến sau đã lâu mà Vít vồ Phê chg̉ thấy mặt tôi, cù᷄ biết r̀ğ lại trẩy, thì mượn dịp khi truỳên chức cho Thầy cả ở nhà thờ Kiên lao, thì bảo bổn đạo ai thấy tôi đâu thì bát lấy cho m̀h. Mlời ấy có sâu độc, vì mở đàng cho ng ta phạm tội, sao᷄ tôi đã biết trć, vì ou᷄ Trụm Tri ở Làng Thươ᷄ điền, là khôn ngoan cù᷄ đã tủôi tác, chỉ đến tìm tôi mà nói có một việc r̀ğ: Xin Cụ ph̉ giữ m̀h, vì khi Dào᷄ th́ giết Lẻ Ngôn, thì m̀h thấy Thầy cả Lương ở trao᷄ truyền cuân ấy mà ra, đến sau ou᷄ ấy hỏi r̀ğ khi cuân ấy giết Lẻ Ngôn thì Cụ đi đâu, Cụ ấy thưa r̀ğ, Thầy đi kẻ liệt. Sao᷄ tôi đã đến đấy vuối Cụ Luis nh̀ lần, cù᷄ đã giúp một đứa bổn đạo Dào᷄ th́, là kẻ giết Lẻ Ngôn, cho nó xư᷄ tội khi khi mao᷄ sinh thì, cù᷄ biết nhiều truyện khác, như r̀ğ: Lẻ Ngôn quê ở Xứ thanh, cù᷄ là ng̀ nhà Thầy Dào᷄ D.C.J. ra lấy vợ, mà ở Cồn ấy tŕc hết, cù᷄ kiện nhau vuối hai Xã Hà lạn cù᷄ Cẩm hà, là 12. Tôn, cù᷄ nhg̃ cuân dù xe Chúa Trịnh, sao᷄ Lẻ Ngôn là ng̀ khôn ngoan, mà Dào᷄ lại giúp cho, thì đc̣ kiện, vì dãi Cồn ấy chia ra làm mười phần, 4. phần đàng đầu thì thuộc về hai Xã, sao᷄ hệp, vì đấy nhg̃ bổn đạo thì tôi đã đến nhiều lần. Lẻ Ngôn đc̣ 6. phần thì khúc giữa cù᷄ đàng đuôi cho nên rọu᷄ 4. phần đàng đầu mà chia ra làm hai, thì gọi là Cồn Hà lạn, cù᷄ Cồn Cẩm hà, mà ai 2. Cồn ấy thì nộp canh qúi về hai Xã. 6. phần Lẻ Ngôn thì gọi là Thương điền, mà bà Chúa Kính là vợ nhà cả Cóu᷄ thì ăn dân ấy, cù᷄ phú cho Thầy già Cảo thu canh qúi mà đem nộp, sao᷄ ng̀ cứ sai Thầy Đạt Thây Lý, cho nên mới gọi là Phủ Đạt Thiêm Lý, cho traọ᷄ mặt bà Chúa Kính, vì nhiều lần các Thầy ấy ph̉ đem thuế đi nộp. Khi mới chặy đc̣ mặt dân, thì Bề trên Phan tóu᷄ các bổn đạo ta đến đáp đàng, cù᷄ phát lang cho mỗi một suất là 60. đòu᷄, có khi ng̀ cũ᷄ ra đấy cù᷄ ngồi tréo mà xem, thì các bổn đạo hàng Xứ càng vui lào᷄ mà làm việc. Khi đã ra mặt dân, thì đâu đấy kéo đến ở, thì Lẻ Ngôn chia đòu᷄ điền cho, sao᷄ nhg̃ kẻ vô Đạo thì ph̉ chịu Đạo, mà bổn đạo Dào᷄ th́ ở Kiên lao, Trà lủ cũ᷄ ra ở đấy, thì Dào᷄ th́ mới giúp cho Làng 4. nén bạc, là khi đã thành dân.

Đến khi bổn đạo Dào᷄ th́ có nhà thờ, liền rước Vít vồ Tuấn ra, mà chg̉ nói vuối Lẻ Ngôn, thì ou᷄ ấy phạt bổn đạo Dào᷄ th́, cù᷄ hỏi Vít vồ r̀ğ: Sao ng̀ đến đây mà chg̉ bảo cho tôi đc̣ biết trć, thì Vít vồ thưa r̀ğ: Khi Vua Chúa đi đâu mà lại ph̉ nói vuối ai. Ou᷄ ấy lại nói r̀ğ: Khi Nhà Vương ngự đi Xứ nào cũ᷄ truyền cho quan Trấn xứ ấy được biết, để mà dọn đàng cù᷄ sám sửa đi rước, sao᷄ ng̀ đến đây chg̉ bảo tôi cho biết, để mà dọn đàng cù᷄ đi rước, cho ra trạo᷄ mặt ng̀, mà khỏi mất tiếng tốt tôi, vì tôi là Chúa đất ǹăy, mà khi ng̀ đến thì tôi chg̉ biết.

Hai ng̀ cải nhău làm vậy, thì Vít vồ thua mlẽ, liền trẩy, bổn đạo Dào᷄ th́ đc̣ dịp ấy, thì làm chứơc dối blá Vít vồ, cù᷄ bỏ vạ cho Lẻ Ngôn, vì nó dọn thuyền mà chia ra làm hai bọn, mấy chiếc đưa Vít vồ thì trẩy trć, cù᷄ ra khỏi một độ, đoạn mấy chiếc liền theo sau thì reo rộ mà đuổi, mà bọn trć thì ra sức chèo chặy, cù᷄ nói r̀ğ: Lẻ Ngôn theo mà bát Vít vồ, ng̀ nghe nó nói làm vậy, cù᷄ xem thấy thuyền reo rộ mà đuổi, thì ngờ là thật mà tin, liền cho nó tiền bạc để mà kiện vuối Lẻ Ngôn, kiện chg̉ đc̣ thì giết, vì thấy Lẻ Ngôn đã lập 40. mẫu đất một khu, cù᷄ có ý truyền cho các bổn đạo Dào᷄ D.C.J. thì vào ở khu ấy, mà ai múôn ở vào đấy thì cù᷄ là bổn đạo Dào᷄ D.C.J., sự ấy thì ra Làng nứơc vững vàng cù᷄ gọn ghẻ, kẻo ở lộn vúôi bổn đạo Dào th́ mà sinh ra nhiều điều, sao᷄ nó chg̉ múôn, vì ở ngoài thì vắng vẻ, mà vào ở đấy thì ph̉ thuộc về con chiên Dào᷄ D.C.J., mà thầy m̀h chg̉ đc̣ vào đấy.

Ou᷄ Lẻ Ngôn đã biết r̀ğ bổn đạo Dào᷄ th́ thù m̀h, cho nên mọi đêm điều có bổn đạo ta đến canh gìơ ở nhà m̀h, sao᷄ nó làm chước, thì cho một ng̀ ở trao᷄ Cuần anh ra trú nhà ou᷄ Lẻ Ngôn đêm ấy, đến khi đã hầu sáng, thì ng̀ ấy nói r̀ğ: Thưa Hầu bây giờ đã sáng thì cho cuân canh về làm ăn. Ou᷄ ấy ch̉ang biết chước nó, thì bảo về, cuân canh ra mà về thì hãy còn lờ mờ tối đất, sao᷄ xem thấy nhg̃ đầu nó nhô nhố mà nớp ở ngoài lũy, thì ngờ là lá khuai, liền ra đòu᷄ múôi mà vải cát, là thói đã quen, kẻo khi đã nắng thì mồ hôi đổ ra mà nhaọc nhằn. Sao᷄ đến khi mặt Blời đã maọc lên độ một ngũ, thì mời thấy nó đánh mã la, mà kéo ra qua cánh đòu᷄ múôi ấy, cù᷄ kêu lên r̀ğ: đã đc̣ đầu Lẻ Ngôn, thì bổn đạo ta mới ngã cổ ra, vì đã canh gời Thầy m̀h thâu đêm cho đến sá᷄, mà bổn đạo Dào th́ lại giết đc̣, cù᷄ đem đầu xuống thuỳên, ấy là truyện cuân canh ou᷄ Lẻ Ngôn nói cù᷄ tôi, mà ou᷄ Trùm Tri thì nói r̀ğ: m̀h thấy Thầy cả Dào th́ ở thuyền ấy mà ra, như đã nói trć. Sự ấy dù kín nhiệm mặc lào᷄, sao᷄ đến ng̀ăy phán xét sẽ tỏ ra. Ấy là sự nuôi ao᷄ tay aó, vì ou᷄ Lẻ Ngôn đã ghềy dựng cho nó, mà nó lại làm khốn cho ng̀, sự ấy chg̉ lâu, vì khi Bề trên Phan sai Cố Hậu về Roma lần trć, mà rước các Cụ về Anam, thì ou᷄ Lẻ Ngôn hãy còn sóu᷄, mà rước 9. thầy cả Dào᷄ ta về Thương điền, cho đc̣ làm một tiệc lễ traọ᷄, đoạn thì Cố Hậu mới trẩy. Khi ou᷄ Lẻ Ngôn đã chết, thì Chính Quế là con cũ᷄ qua đời, vì nên đậu. Cuận Mèo chg̉ oán blả ai, dù khi đc̣ làm quan Trều đình mà đi đáo᷄ Đồn, hay là khi đã đi làm giặc, mà đánh trận đc̣ ou᷄ Phừơ᷄ ou᷄ Mãn, cù᷄ giở về Thươ᷄ điền, đoạn mới lên Tuần vường, sao᷄ khi giở về nhà quê, thì phát cho mỗi một ng̀ là một bát tiền, cù᷄ bảo r̀ğ: ai có quê quan ở đâu thì về, vì thươ᷄ dân kẻo quan Trều đình làm hại, đoạn thì mới đốt nhà m̀h mà lên Tuần vương, sao᷄ chg̉ có đốt nhà nhg̃ kẻ giết Cha m̀h, h. là nhà ai, mà khi làm giặc, thì chg̉ có ăn thịt ng̀ăy kiêng, cù᷄ chg̉ có bát đàn bà, mà khi chết thì ph̉ dấu còn lâu.

Lại có kẻ bảo tôi r̀ğ Cụ ph̉ giữ m̀h, kẻo dĩ chu tầm chu, dĩ mã tầm mã. Đến cúôi thǵ 9. năm ấy, là khi tôi dọn trẩy lần thứ hai, thì lại đc̣ thư Vít vồ Phê gửơi cho, mà nói hạnh dữ, vì r̀ğ: Buôn tiền buôn vải thì mắc vạ tự nhiên, cù᷄ đe sự m̀h sẽ tỏ ra cho Vít vồ Macao làm khốn tôi, để cho tôi sợ mà chg̉ trẩy nữa, sao᷄ kẻ đã cuết liều m̀h thì chg̉ sợ sự gì, mà Vít vồ Macao có sợ tôi, thì mới tìm đàng ngăn trở, mà sao tôi lại sợ ou᷄ ấy, đã biết r̀ğ khi đến địa phận m̀h, thì m̀h đc̣ giá họa, cù᷄ có ph́ bỏ vào ngục, sao᷄ chg̉ có ph́ giết, mà khi đã ra khỏi địa phận m̀h, thì ai mặnh nấy đc̣, vì khi ou᷄ ấy đã từ địa phận Macao, mà về nć Portugal, thì ở một vừơn ngòai Kẻ chợ, mà một hai khi tôi gặp vào trao᷄ th̀, thì c̃u᷄ cải tăy đôi vúôi ou᷄ ấy, mà ou᷄ ấy làm đí gì đc̣ ai. Bằng sự Vít vồ Phê nói rằng, vụ ấy thì trao᷄ thế gian này có một ng̀ cù᷄ Đ.th́.Phapha giải đc̣ mà thôi, sự ấy là nói nạt nhg̃ kẻ u mê, hay là m̀h chg̉ biết mlẽ, vì chưng trao᷄ nước Đại m̆h chg̉ có dụng tiền Cảnh hưng. hay là Quang trung, thì tôi ph̉ chọn tiền Khang hi, Ung chính, Càn lao᷄ để mà tiêu dùng khi đi qua nước ấy, thì gọi là buôn tiền. Lại bạc Anam khi ấy thì 40 quan một nén, mà đem đổi bên Quảng đou᷄, thì chửa đc̣ 14. đòu᷄ pataca, vì ńươc ng̀ chg̉ có dụng nén, thì ph̉ đổi lấy đòu᷄ bạc mà tiêu dùng, mà khi tiêu dùng thì kể mỗi một đòu᷄ pataca, là một quan hai, h. là hơn kém một chút, vì có ngằy lên, có ngằy xuống, cho nên ph̉ mua vải kẻo ph̉ lỗ vốn nhiều, thì gọi là buôn vải, mà ph̉ vạ Excomunhao᷄. Sao᷄ le Dào᷄ th́ mua vác lĩnh về mà mượn con cái ou᷄ Phủ khang lộc ở Hiến nam bán, thì chg̉ có lỗi gì. Cũng như khi đám Quang Trung, mà đúc nén đem lên cho nó tế lễ, thì chg̉ ph̉ là sự rối. Hay là khi Cuận Mèo đưa Thầy cả Dào᷄ th́ ra Kẻ nam, thì chg̉ gọi là đi vúôi giặc, sao᷄ le nó đưa Cụ Luis lên Đòu᷄ xã mà chg̉ đc̣, cho nên ng̀ ph̉ ra ngòai phố, vì chg̉ dám vào đâu, thì gọi là đi vúôi giặc, mà đe sự cáo Toà thánh, sao᷄ chg̉ dám cáo, vì ng̀ nói r̀ğ: Nó nó cáo tôi, thì tôi sẽ cáo nó đã cho súng. Vì khi ng̀ xem thấy súng Phương Tây, thì lấy làm lạ mà hỏi, thì Cuận Mèo thưa r̀ğ: Cụ chính Phê cho m̀h. Ấy là giúp nó làm giặc.

Bên bổn cuốc thì Phalansa càn̆g gia tinh thần, vì muốn đến họ Hàng bè Kẻ chợ mà họ ấy chg̉ chịu, đến khi thấy tôi làm lễ ở nhà thờ ấy thì r̀ğ có vạ, sao᷄ ví bằng m̀h có đc̣ làm lễ ở nhà thờ ấy thì chg̉ có vạ. Ấy vậy ph̉ biết Lề luật khi Vít vồ địa phận hay là Đức th́ Phapha có gieo vạ cho nhà thờ nào, thì ph̉ có tờ dán ở ngoài cửa, để cho thiên hạ đc̣ biết, chg̉ nhg̃ là Thầy cả chg̉ vào đấy mà làm lễ Miſsa, mà lại bổn đạo c̃u᷄ chg̉ vào đấy mà cầu nguyện, sao᷄ nhà thờ Hàng bè thì chg̉ thấy tờ gieo vạ dán ngoài cửa, cho nên tôi làm lễ, c̃u᷄ như nhà thờ Đồn dưới Kẻ sặt, thì tôi đến vì là bổn đạo Dào D.C.J., mà từ khi họ ấy làm nhà thờ mới cho đến bấy giờ, thì chửa có làm ph́, cho nên tôi làm ph́ nước ph́ trć, rồi mới làm ph́ nhà thờ, đoạn mới làm lễ Miſsa. Khi Thầy cả Sen Dào᷄ th́ đến kẻ liệt trao᷄ họ ấy, thì bảo ng̀ nhà kẻ liệt ấy đi lấy nước ph́, đến khi nó về, thì hỏi r̀ğ: Nước ph́ ở đâu, nó thưa r̀ğ: Nước ph́ Cụ Bỉnh làm, thì ng̀ dặy rğ: Đem đổ đi, nó hỏi r̀ğ: Đổ đi đâu, thì ng̀ bảo ràn̆g: Đổ xuống ao. Nó liền vơng như vậy, c̀u᷄ đi tìm nước ph́ Thầy cả Dào᷄ th́, mà chg̉ dám hỏi r̀ğ: Ví bằng nước ph́ Thầy cả Bỉnh làm chg̉ nên, thì sao Cụ chg̉ dặy đổ xúông đất, mà lại bảo đổ xúông ao. Phép kiện điền thổ, khi quan chửa đoán, thì chg̉ đc̣ nhận lấy ruộng nương ng̀ ta mà làm, ph́ Đạo c̃u᷄ một mlẽ ấy, mà còn đang kiện nhau ở thành Roma, thì đã múôn đến, mà cấm Thầy Dào᷄ D.C.J. là kẻ đã làm phúc cho bổn đạo ấy xưa năy, chg̉ nhg̃ có trć Dào᷄ ou᷄ th́ Domingo trao᷄ Làng Kẻ sạt, mà lại có trć Dào᷄ ou᷄ thánh Phanchicô, c̀u᷄ ou᷄ th́ Augutinh nữa. Sự cấm ấy, cù᷄ luận cho Dào᷄ th́ đc̣, thì làm thiệt hại bổn đạo, sao᷄ Tòa th́ đoán r̀ğ Tích luận Vít vồ Khâm thì phi đi, chg̉ nhg̃ là m̀h lại đoán cho m̀h, mà lại đã có nhg̃ chứng rành rành, sao᷄ hãy còn lào᷄ tham mà chg̉ biết xấu hổ, thì lại kêu, cho nên Tòa th́ mới truyền cho Vít vồ Joao᷄ bên Bổn cuốc tra xét lại mà đoán, sao᷄ chg̉ ai đứng kiện, vì Cụ Cần Cụ Luis qua đời, chg̉ bao lâu thì Vít vồ Joao᷄ c̃u᷄ qua đời, thì tôi đến, vì Tòa th́ chửa đoán cho Dào᷄ th́ đc̣, thì hãy còn là bổn đạo ta. Lại nói ở Làng Kẻ sặt r̀ğ: Cụ Bỉnh mới lìa khỏi gốc cây rạ. Có ý nói làm vậy cho bổn đạo ta lấy làm hèn hạ, cù᷄ u mê dốt nắt. Sao᷄ chg̉ ai dám hỏi r̀ğ: Sao Vít vồ ng̀ chg̉ xét, mà lại truỳên chức cho kẻ u mê. Bằng sự hèn hạ thì chg̉ ph̉ nao, vì các th́ Tou᷄ đồ c̃u᷄ là nhg̃ ng̀ làm nghề chài lưới, c̀u᷄ chg̉ dám hỏi r̀ğ: Chớ thì các Thầy cả Dào᷄ th́ khi đến haọc Tru᷄ linh, hay là Bùi chu thì có ou᷄ nào khỏi cắt rạ, cuét nhà, rửa bát, cù᷄ làm bếp chğ. Ví bằng chg̉ thưa đc̣̣, thì nói rằng: Thầy cả Bỉnh chú᷄ tôi khi đến haọc đấy cũng ph̉ làm bấy nhiêu việc, vì việc nhà Đức Chúa Blời chg̉ có việc nào là hèn, như D.C.J. đã rửa chân cho các Đầy tớ để làm gương. Sao᷄ le khi ng̀ làm bếp ở nhà Tru᷄ linh thì ph̉ bảo᷄ đùi một tháng, mà 2. Vít vồ c̃u᷄ đến thăm, vì thấy ng̀ chú᷄ tôi ph̉ chịu sự khó ấy ở nhà m̀h, bởi vì làm bếp mà ra.

Lại nói sự Bổn cuốc, khi nhận lấy bổn đạo Kẻ chợ, thì giam nhg̃ kẻ làm mũ bằng, mà chg̉ cho xưng tội, dù nó đã kêu rằng khi trước thầy Dào᷄ D.C.J. đã xét cho chú᷄ tôi việc ấy, vì mũ bằng chg̉ chỉ một sự tế thần, mà lại rước quan Tiến sĩ về binh qui, thì c̃u᷄ chg̉ tha, mà r̀ğ, rằy chg̉ còn rước quan Tiến sĩ. Sao᷄ le trao᷄ nhà thờ m̀h thì nhg̃ roi son, hình như nghè miếu, mà khi đi kiệu ảnh, thì như nhg̃ kẻ vô đạo đi rước thần, thì bấy giờ c̃u᷄ chg̉ còn quan nhà hiến mà lấy mlẽ r̀ğ có roi son. Lại cho phép bổn đạo m̀h được mua chác, nấu nướng c̀u᷄ làm các việc, cho đến nhg̃ kẻ đơm xôi, thái thịt , đừng một sự bằy lên mâm mà đem đi cúng, vì kẻ nào làm việc ấy thì có tội mà thôi. Như thể ấy thì sao kẻ làm thuốc độc cho kẻ khác giết ng̀, c̀u᷄ kẻ lấy lưả cho kẻ khác đốt nhà ng̀ ta mà có tội, và khi ông th́ Bảo lộc chửa gỉơ lại, mà giữ áo cho cuân Judeo khi ném đá ông th́ Estevao᷄ mà lại chép vào sách. Vả lại cấm bổn đạo Anam đàn ou᷄ chg̉ đc̣ mặc áo đàn bà mà làm trò, sao᷄ bổn đạo các nứơc Phươ᷄ Tây thì đc̣, mà làm trò quanh năm, vì trò nào thì ph̉ xuất hình ấy, để cho con mắt ng̀ ta đc̣ xem, có khi thì mặc áo Vua Contantino, cu᷄̀ D.th́ P. Silvestre, mà làm trò nào nói việc đàn bà, thì đàn ou᷄ phường trò ấy ph̉ mặc áo đàn bà cho ra đủ trò, sao᷄ ng̀ ta đã biết là sự giả hình chg̉ ph̉ là thật.

Sau nữa Phươ᷄ Tây cho nợ thì cu᷄̃ lấy lãi, mà chg̉ mấy khi mất vốn, cho nên Thầy Dào᷄ D.C.J. đã định cho bổn đạo Anam, khi cho nợ một quan, thì một thǵ là 15. đòu᷄, mà một năm thì 3. tiền, cu᷄̀ đã chép vào bài giảng mối tội, mà r̀ğ chg̉ đc̣ lấy quá lạm. Đến sau Vít vồ Dào᷄ th́ cu᷄̃ như Bổn cuốc liền cấm bổn đạo cho nợ thì chg̉ đc̣ lấy lãi, sự ấy thì thiệt hại bổn đạo, vì kẻ có của thì chg̉ dám cho nợ, cho nên kẻ khó ph̉ đi lĩnh nợ kẻ vô đạo, cu᷄̀ làm đầy tớ ng ta, vì đã chịu ơn, thì ng̀ăy gĩô ǹğ chạp, ǹğ tết ǹğ nhất ph̉ đến, liền sinh ra rối, cu᷄̀ ph̉ một quan một thǵ một tiền, mà quá kì, thì lại nhất bản nhất tức.

Nhg̃ sự ấy cu᷄̀ sự khác thì làm xôn xao cho rối lào᷄ ng ta, như ngằy tết ph̉ năm kiêng thịt, thì một bên đc̣ ph́ ăn thịt, một bên thì khou᷄, cho nên có kẻ c̃u᷄ chèo thuỳên sang bên kia sou᷄ mà ăn. Sao᷄ le ph̉ biết khi nứơc ta có Vít vồ chính thì ng̀ sẽ tha như nứơc Đại mh, vì 2. nứơc c̃u᷄ cứ tháng mặt Blang, mà tết như nhau thì thường ph̉ ngày̆ kiêng thịt, vì vào mùa chăy ng̀ăy mòu᷄ 2. thǵ giêng. Cho nên dù khi trć các Vít vồ Kẻ chợ Bác kim, là nhg̃ Thầy Dào᷄ D.C.J., mà rằy thì nhg̃ Vít vồ Dào᷄ khác mặc lào᷄, sao᷄ le tết năm nào ph̉ ngằy kiêng, thì thăy thẳy điều cho ph́ bổn đạo Đại mh ăn thịt.

Tết Phươ᷄ Tây là lễ sinh nhật D.C.J., mà đầu năm là ngằy lễ Đặt tên, vì lấy thǵ mặt Blời. Sao᷄ 3. ngằy trć vào mùa chăy, là từ nğ̀ lễ cả 50. cho đến ngằy thứ 3. thì thiên hạ ăn uống chơi bời, mà thường gặp ph̉ ng̀ ăn chăy cù᷄ kiêng thịt mà kính ou᷄ th́ Matthia Tou᷄ đồ, thì các Vít vồ địa phận điều tha cho bổn đạo m̀h đc̣ ăn thịt ngằy ấy, mà ăn chăy thì đổi sang ngằy khác. Sự ấy chg̉ có cần, cù᷄ chg̉ có traọ᷄ cho bằng 3. ngằy tết Anam, vì nước ng̀ thì ăn thịt cho liên, sao᷄ le bổn đạo Anam có nhiều kẻ chg̉ mấy khi đc̣ ăn thịt, một trou᷄ cho đến ngăy tết, mà lại chg̉ đc̣ ăn. Dù mà nhg̃ kẻ thường ăn thịt mặc lào᷄, sao᷄ thói trao᷄ nước lấy 3. ngằy ấy làm traọ᷄, thì ph̉ đi mừng nhau, mà thết đải ăn uống, có nhiều con cái đã có Đạo vì lấy vợ chòu᷄, mà Cha mẹ m̀h hãy còn khou᷄, hay là anh em họ hàng m̀h chửa có, mà thấy bổn đạo chg̉ đc̣ ăn thịt ngằy tết, thì lấy làm gương xấu mà chg̉ muốn đi Đạo, c̀u᷄ nói nhạo cười thì làm cho thẹn thò bổn đạo, mà lại c̃u᷄ có khi phải sự khó, như nam cấm Đạo mà ngồi vuối nhg̃ kẻ vô Đạo, hay là ở trć mặt nhg̃ kẻ cả, thì chảng giấu đc̣, vì biết m̀h chg̉ ăn thịt, thì là bổn đạo. Cho nên đáng tha cho bổn đạo Anam ăn thịt ngằy tết c̃u᷄ như nước Đại mh, vì là điều răn th́ Igreja buộc, thì th́ Igreja lại tha, mà các thầy thuốc Phương Tây c̃u᷄ có ph́ tha cho kẻ liệt đc̣ ăn thịt nhg̃ ngằy kiêng. Nước ta chg̉ có thói ấy, sao᷄ khi con trẻ nên đậu, thì Thầy thuốc cũng bảo ăn thịt gà c̀u᷄ cơm nếp, cho đậu nó giương, ấy vậy ph̉ ngằy kiêng thì c̃u᷄ đc̣ ph́ ăn, mà chg̉ có tội gì, sao᷄ le khi con trẻ ấy hồ nghi, hay là sợ sự tội mà chg̉ dám ăn, thì kẻ xem saóc nó c̃u᷄ đc̣ ăn một miếng để làm gương, c̀u᷄ bảo nó r̀ğ chg̉ có tội, cho nó ăn. Lại khi đàn bà có thai mà thèm thịt qúa thì c̃u᷄ đc̣ ăn, kẻo hại con trao᷄ lào᷄, vì chư᷄ nhg̃ kẻ có thai mà thèm ăn gióu᷄ nọ gióu᷄ kia thì là khác thường, chg̉ ph̉ là như những kẻ khác. Có kẻ thì muốn ăn nhg̃ hoa quả hãy còn xanh c̀u᷄ chua chát. Có kẻ thì muốn ăn ngói, ăn đầu lốc, ăn trấu rấm bếp đã vàng vàng. Sự ăn ngói c̃u᷄ chg̉ có tội, vì thủy thổ khí hỏa c̃u᷄ là 4. khí trao᷄ Blời đất, D.C.B. dựng nên cho ng̀ ta đc̣ dùng, nếu khi ta uống nước, c̀u᷄ thở hơi ra thở hơi vào là ăn gió, c̀u᷄ nhg̃ kẻ hút thuốc mà nuốt khói là ăn lửa mà có tội, thì kẻ ăn đất mới có tội. Lại có kẻ nói r̀ğ ăn thịt rắn thì có tội, vì nó cám dổ bà Eva, con rắn cám dổ bà Eva, chg̉ sóu᷄ cho đến đời Hòu᷄ thủy, mà ví bằng còn sóu᷄, thì c̃u᷄ chg̉ đc̣ vào Tầu ou᷄ Noe, thì ph̉ chết ngạt ở ngoài. Sao᷄ đừng ăn thịt nó nğ̀ kiê᷄ mà thôi, vì chư᷄ Phươ᷄ Tây c̃u᷄ nuôi rắn để cho kẻ liệt bệnh lao ăn. Mà nhà Dào᷄ ou th́ Bruno thì nuôi cái rùa, cái ba ba, cái ếch, cái nhái, để cho các Thầy ăn khi ph̉ liệt, vì đã khấn thì chg̉ ăn thịt lục súc. Sao᷄ hình tượng con rắn thì ta lấy làm gớm ghiếc c̃u᷄ như cái caóc, cho nên chg̉ dám ăn mà thôi. Phươ᷄ Tây ăn thịt con thỏ c̃u᷄ như ta, sao᷄ chg̉ dám ăn thịt ngựa, thịt lừa, thịt chó, thịt mèo, thịt chuột, vì lấy làm gớm ghiếc, sao᷄ trâu bò lừa ngựa, h. là con thỏ con mèo thì c̃u᷄ hình như nhău, chg̉ khác gì như ta ăn thịt ếch, mà chg̉ dám ăn thịt ngúe vậy, sao᷄ c̃u᷄ là họ nhà nó. Đã xao᷄ nhg̃ truyện ấy, thì bây giờ mới nói đến sự trẩy.

Đầu thǵ 10. năm 1795. thì tôi trẩy xuống Cổ dũng, mà thăm ou᷄ Chỉ huy Cuối, vì có lào᷄ khi trć, mà khi ấy lại muốn đưa tôi ra ngoài phố làm một cu᷄̀ Mẹ ou᷄ Trấn Cổ dũng, sao᷄ tôi chg̉ đợi đc̣, vì đã gạt ngằy thì giả ơn ou᷄ ấy, mà r̀ğ, tôi vội thì ph̉ trẩy Thuyền ng̀ bề ngoài. Ou᷄ ấy thấy nói làm vậy liền r̀ğ: Tôi ph̉ đưa ng̀ ra mà dặn bảo Chúa Thuyền, liền sáp sửa hành ngơi, cu᷄̀ đem các cuân Đàng trao᷄ có Đạo đi vuối m̀h, khi đến nơi thì ou᷄ ấy hỏi quê quán cu᷄̀ tên tuổi, khi bà chúa Lái đã thưa tên m̀h, cu᷄̀ làng Vạn giữa, thì ou᷄ ấy lại hỏi r̀ğ ở xóm nào, đoạn mới nói r̀ğ: Tôi hỏi cho biết để mà giả ơn, vì tôi c̃u᷄ trẩy ra ngoài ấy, mà muốn đưa ng̀, sao᷄ ng̀ có việc vội thì trẩy trć, mà đi thuyền bà, thì xin bà đưa, c̀u᷄ xem saóc ng̀ cho hẳn hoi. Đoạn thì sáp hàng ra mà lặy, c̀u᷄ khó mặt, vì đọu᷄ lào᷄ thươ᷄ xót, sao᷄ tôi ôm lấy mà chg cho lặy, c̀u᷄ an ủy, và giã phô ou᷄ ấy. Bà Chúa Lái chg̉ biết ý nào, thì nói c̀u᷄ ng̀ nhà tôi r̀ğ: Các ou᷄ cụ khác thì sợ quan, mà ou᷄ này thì bạo. Ấy ta xem bổn đạo Đàng trao᷄ có nhớ mến Dào᷄ D.C.J. là thể nào, c̃u᷄ như cuân Đang trao᷄ đáo᷄ Vị huàng xúô᷄ đám ou᷄ Tỏu᷄ Kẻ hóp, mà đến nói vuối tôi thì cũng khaóc, vì thầy Dào᷄ th́ lên khát quan Hầu Cậu ou᷄ Dô đốc Cảnh đem cuân xuống áp đám, kẻo Hàng phủ phá, phô ou᷄ ấy biết tiếng tôi c̃u᷄ đến đám ấy, liền vào thăm mà nói nh̉o sự kín ấy. Trao᷄ tiệc đám ấy có nhiều truyện hay, sao᷄ bây giờ ph̉ nói sự trẩy.

Khi Thầy tớ ou᷄ Chỉ huy Cuối đã lên đất, thì thuyền ấy liền xuôi xuống chợ Cột, lại gặp một chiếc Anlang c̃u᷄ vô Đạo, sao᷄ là bạn haọc vuối Thầy LIêm, thì tôi đi chiếc ấy, c̀u᷄ san ng̀ ra làm hai chiếc, khi dọn trẩy thì tôi cho 2. chiếc 2. con lợn, c̀u᷄ bảo r̀ğ đừng cúng vái, thì nó thưa r̀ğ, ng̀ cho thì chu᷄́ tôi giết mà ăn, chg̉ ph̉ của chu᷄́ tôi mà chu᷄́ tôi ću᷄ vái. Khi đến nơi thì Thuyền nào về Vạn ấy, đoạn Thuyền Vạn giữa mới chở đồ sang cho tôi, Thuyền Anlang thì cạn đầu ngòi thì hãy còn xa, mà đợi nứơc lên thì khuye, cho nên hai Cha con Lái thuyền, hay là Thầy phù thủy ấy, đưa tôi về cho đến nhà Thầy Liêm, vì ng̀ nhà hãy còn ph̉ ở lại trao᷄ hai chiếc Thuyền mà giữ đồ. Đến khi đã xao᷄ mà blả tiền cou᷄, thì hai chiếc điều chg̉ chịu lấy, mà khi đi thuyền thì có xem saóc, và cung kính hình như bổn đạo, vì D.C.B. mở lào᷄ cho thì sói dữ ra lành.

Khi ấy c̃u᷄ có một thằng khách là kẻ đem thư cho Thầy cả Phalansa ở trao᷄ quê ra đấy, cho nên tôi chg̉ muốn trẩy sau nó, vì đã biết truyện Thầy Nang là ng̀ Cố Hậu ph̉ bắt, thì vì Tầu đi trć cáo Tầu sau. Cho nên giữa ngằy ăn chăy lể sinh nhật D.C.J. thì tôi liền trẩy, mà họ Anlang giả làm cuân đi chém củi mà đưa tôi một ngằy đang cho đc̣ giữ nhg̃ kẻ trộm cướp, vì nó đã có kẻ do, mà biết ngằy nào có khách ở phố mà trẩy, thì đón daọc đàng. Đến khi tôi đã đi đc̣ 3. ngằy đàng, thì quan nhà m̆h ngờ là cuân Tầu ô, liền khám xét gòu᷄ gánh, thì thấy nhg̃ vải thảm là của ngoại cuốc, sao᷄ lại thấy nhg̃ sổ sang cu᷄̀ thư từ như thói Đại mh gưởi cho nhău, là mưu chước Thầy Liêm đã lo liệu trć, thì nó liền tha, c̃u᷄ là một ph́ lạ mà D.C.B. đã thương.

Lại khi xuống thuyền ở cửa Giang khẩu mà lên Quảng đou᷄, thì c̃u᷄ đi làm một vuối ng̀ nhà quan, độ 15. ngằy trao᷄ một chiếc thuyền nho nhỏ, mà sao nó chg̉ biết tôi là ng̀ Anam, vì đi vuối ng̀ Laphù cu᷄̀ ng̀ Anlang thì nói tiếng Qua᷄̉ đou᷄, chg̉ ph̉ là tôi đi vuối ng̀ Tiều chiêu mà nó chg̉ hiểu tiếng, vì 15. Xứ trao᷄ nứơc Đại m̆h thì 15. tiếng nói, mà ng̀ Xứ nọ thì chg̉ hiểu tiếng Xứ kia. lại có khi có một m̀h tôi vuối nó ở trao᷄ thuyền mà thôi, thì nó cu᷄̃ chg̉ hỏi, cu᷄̃ là ph́ lạ, vì D.C.B. thương. Mà khi đến Tuần thì chg̉ ph̉ kham xét, cu᷄̀ chg̉ ph̉ nộp thuế, cu᷄̀ chg̉ ph̉ là trốn, vì Tuần nhà m̆h thì làm mẫu khôn ngoan, mà chg̉ trốn đc̣, cu᷄̀ là sự dễ dàng cho các Lái buôn, mà chg̉ ph̉ chực lâu, vì nhiều thuyền ghép lại mà làm nhà Tuần ở tren các thuyền ấy, có nhà trao᷄ nhà ngoài, cu᷄̀ kẻ bán hàng họ hình như trên đất vậy, sao᷄ Tuần thì cứ theo mặt nứơc, vì khi nước lên thì Tuần nổi lên, mà khi nước xuống thì Tuần lại theo xúô᷄ cho đến lào᷄ sou᷄. Cho nên các thuyền buôn bán bao giờ đến đấy cu᷄̃ gặp Tuần, liền đậu vào đấy mà khuân đồ lên đánh thuế, mà chg̉ ph̉ nói lên xuống, h. là ăn quá lạm, vì đã có biển treo trć cửa Tuần như Lề luật trao᷄ nước, gióu᷄ ấy gióu᷄ nọ là bao nhiêu thuế thì cứ đấy mà nộp, khi bác cân thì tràng hạt cu᷄̃ kể là sư᷄̀ trâu, mà anh thì kể là đòu᷄. Sao᷄ le khi ấy tôi đi thuyền nhỏ như thuyền chài, liền đậu vào bên dưới Tuần, mà khi nó xuống khám thì thấy có đồ, sao᷄ cho nó một hai tiền thì tôi, liền trẩy.

Khi đến Qủa᷄ đou᷄, thì thằng đem thư cho Thầy cả Phalansa đã đến trć, vì nó đi đàng chính, mà có một m̀h nên cháo᷄, tôi đi đàng rừng, cu᷄̀ chín mười ng̀ thì ra lâu. Cho nên khi tôi đến Qua᷄̉ đòu᷄ mà nói vuối anh ou᷄ Bảo lộc là Chúa nhà tôi trú rğ̀: Xin tìm Tầu Ingles đến buôn đấy cho tôi trẩy sang Phương Tây, kẻo ra th̀ Macao thì khó tìm Tầu, bằng sự ra ngoài ấy mà chg̉ trẩy đc̣ vì Vít vồ th̀ ấy làm ngăn trở thì đê trao᷄ dạ. Sao᷄ thấy giục giã phải ra Macao, mà chg̉ đc̣ ở Qua᷄̉ đou᷄, thì nghĩ rğ̀ vì nó làm ngăn trở, mà chg̉ muốn cho tôi ở Qua᷄̉ đou᷄, kẻo trẩy sang Phươ᷄ Tây, mà ra Macao thì như chuột vào cạm, vì đã có Vít vồ th̀ ấy giữ lấy tôi đấy cho phô Thầy ấy, sao᷄ hai lần trć tôi cu᷄̃ ở nhà ou᷄ ấy, cho đến một lần ở 15. ngằy khi giở về Anam, thì chg̉ thấy giục giả làm vậy. Sao᷄ sự ấy là ý D.C.B. cho nên tôi trẩy ra Macâo đàng đất có 15. dạm, mà ph̉ thăy đổi đò đưa mà đợi các khách quá giang, sao᷄ lần trć tôi đi thì có một nğ̀ một đêm, vì thuê một chiếc thuyền riêng thì cháo᷄.

Khi tôi đến Macao mà xem thấy Thầy Liễn cu᷄̀ Thầy Nhân, thì giật m̀h lên, vì cuần áo thì rách rới, mặt mũi thì vỏ vàng mà chg̉ biết ý nào, đoạn mới hỏi, thì các Thầy ấy thưa rğ̀: Chúng tôi đã đến Gôa mà Trình Đức Thầy, thì ng̀ chịu lấy chu᷄́ tôi ở trao᷄ nhà ng̀, cu᷄̀ tuan vai hai Thầy sang Anam mà tra xét, sao᷄ thấy thư Vít vồ Macao gưởi đến cho ng̀, mà nói rğ̀ xin vảo hai ng̀ Tunkim giở về Macao, thì m̀h sẽ lo liệu giúp. Cho nên Đức Thầy lại dặy chu᷄́ tôi giở về, cu᷄̀ cho ng̀ đưa chu᷄́ tôi sang thành Bombaim, mà đi Tầu Ingles, khi trẩy đc̣ 40. ngằy, liền gặp 6. chiếc kẻ cướp Phalansa, thì nó lấy Tầu cu᷄̀ lấy hết mọi sự chu᷄́ tôi, cu᷄̀ bát mà giam ở trên Tâu nó 3. ngằy, đoạn mới tha chu᷄́ tôi lên đất Malaca, thì một ou᷄ là ng̀ Holande làm phúc cho chu᷄́ tôi cuần áo mặc, cu᷄̀ ăn uống 20. ngằy, và xin Chúa Tầu Macao làm phúc mà chở chu᷄́ tôi về đây.

Bấy giờ tôi mới biết Vít vồ Macao đã dối blá Đức Thầy bên Gôa, mà lại làm ngăn trở, cho nên kẻ cướp Phalansa mới lấy hết của cải, vì D. Thầy th̀ Gôa chg̉ biết chước kẻ gian, liền tin thật mlời ấy, mà nghỉ rğ̀ ở Macao thì gần, mà Vít vồ ấy đã khất lấy, thì bảo giở về Macao cho ou᷄ ấy giúp, kẻo m̀h ở xa mà lại ph̉ sai ng̀ đi tra xét thì khó lào᷄. Vì Vít vồ Gôa có trć hết mà cai cả và Oriente, đến sau mới có Vít vồ Cochim, Meliapore, Malaca, Granganor, Nhật bản, Macao, Bác kim, Nam kim. Bấy nhiêu địa phận Vít vồ thì ph̉ chịu lụy địa phận ArceVítvồ th̀ Gôa, mà nhg̃ Vít vồ Tòa th́, thì gọi là địa phận Vigario Apostolico, mà chg̉ gọi là địa phận Vít vồ, vì chg̉ ph̉ là Vít vồ chính đất ấy. Cho nên chg̉ buộc các Thầy cả trao᷄ địa phận Vigario ph̉ đaọc tên ng̀ trao᷄ Canon lễ Miſsa. Sao᷄ buộc các Thầy cả ở trao᷄ địa phận Vít vồ nào thì ph̉ đaọc tên Vít vồ ấy sau tên D.th́ Phapha trao᷄ Canon lễ Miſsa, mà cầu cho ng̀.

Khi tôi đến Macao mà chửa kịp nghỉ nhaọc, thì Vít vồ th̀ ấy đã cho ng̀ đi đòi đôi ba lần, cu᷄̀ dổ dành nhiều điều, như rğ̀: muốn ở nhà ng̀, h. là nhà Dào᷄ nào, thì mặc ý chọn, kẻo ở nhà ng̀ ta thì có đàn bà con trẻ, cu᷄̀ rğ̀ ph̉ làm tờ giao, giở về Anam, thì đã tỏ ra miệng đàng lưỡi rắn, mà hai bên điều lừa nhău, vì tôi cứ nói ơ hờ, cu᷄̀ gọt đuôi sam đi, thì chg̉ đc̣ đi qua nước Đạim̆h nữa. Cho đến khi ou᷄ ấy lại hẹn rğ̀ ngằy lể cả thứ 2. mùa chăy, là mòu᷄ 6. thǵ giêng thì đến làm tờ giao, mà cứ hay là chg̉ cứ, thì ng̀ sẽ lấy ph́ thẳng, như mlời Vít vồ Phê đã đe tôi khi trć ở Anam rğ̀: Vít vồ Macáo sẽ cứ phép thẳng.

Sao᷄ le tôi ra khỏi th̀ Macao, thì cu᷄̃ như trốn ra khỏi tù ou᷄ ấy. Vì mòu᷄ 4. là ngằy thứ 6. thì tôi đem 3. Thầy đi cu᷄̀, mà thuê một chiếc thuyền chở ra ngoài núi, gần núi Sanchao᷄ là nơi ou᷄ th́ Phanchicô Xavier đã qua đời, mà đậu đấy lấy 3. nğ̀ 3. đêm, có ý trou᷄ trou᷄ Tầu Ingle ở trên Qua᷄̉ đou᷄ mà xuống, thì chặy qua đấy. Đến sáng ngằy sớm nğ̀ mòu᷄ 7. thì xem thấy một lũ 6. chiếc chặy xuống, bấy giờ thuyền chu᷄́ tôi liền chèo cu᷄̀ kéo cánh, mà chặy ra đón đàng đầu lũ ấy, cu᷄̀ đã hỏi 5. chiếc điều chg̉ chịu chở. Sao᷄ hãy còn trou᷄ cậy, liền chèo đến chiếc sau hết mà hỏi, thì Chúa Tầu ấy chịu lấy chu᷄́ tôi mà chở về Phươ᷄ Tây, là sự ph́ lạ, vì khi ấy chg̉ có gió, thì mới theo đc̣ mà hỏi, khi lên Tầu thì đã hầu nửa ngằy, mà lại chặy xuống Macao, thì cứ đi rì rì, cho nên hãy còn lo, sao᷄ đến tối liền thổi gió lên mà chg̉ còn trou᷄ thấy Macao nữa, thì mới mừng. Đến ngằy hẹn mà chg̉ thấy tôi, thì ou᷄ ấy ới tráng mắt ra như cửa th̀ Macao.

Đến ngằy 12. tháng 3. liền ph̉ phao᷄ ba bão táp hai ba đêm ngằy, thì các Tầu bạt đi một chiếc một phương, cho đến ngằy mòu᷄ 2. thǵ 4. thì lại gặp nhău một núi ở giữa biển, tên là Ilha de Santa Helena, vì đời trć khi Portugues qua đấy mà thấy núi ấy giữa ngằy kính bà th́ ấy, thì lại đặt tên núi ấy là tên ng̀, là năm 1502. Chung quanh thì nhg̃ biển khơi, mà ở giữa thì maọc lên núi ấy, hình như một cái tháp, dù sáo᷄ tư bề cho liên, thì cu᷄̀ chg̉ có mòn, h. là lở xuống. Đo chu᷄ quanh cả và núi ấy thì 13. dạm, từ núi ấy mà vào cho đến đất Phương nam thì 350. dạm, mà sang cho đến đất bên thế giái mới thì là 510. dạm. Núi ấy cu᷄̃ là nơi đã đằy thằng Bonaparte, là đứa đã làm Vua nước Phalansa, cu᷄̀ bát Đ.th́ Phap., và làm giạc cu᷄̀ cả và Phươ᷄ Tây, cho nên nam 1814. thì Thượ᷄ vị Ruſsia cu᷄̀ các nước đã bát nó mà đem đi đằy ở núi Elvas gần Italia, mà đặt Vua Luis lên trị, sao᷄ Phalansa chg̉ muốn, thì lại đi rước nó vê, mà đuổi Vua m̀h đi, cho nên nam 1815. thì Thượ᷄ vị Ruſsia lại ph̉ thân chinh lần nữa mà đến nước Phalansa, cu᷄̀ bát Bonaparte, và lại vực Vua Luis thứ 18. lên, cu᷄̀ để 15. vạn cuân lại trao᷄ th̀ Paris 4. năm cho đc̣ giữ Vua Luis, mà Bonaparte thì điệu đi giam ở núi Santa Helena, là nơi tôi đã nói cùng đã ở đấy 20. ngằy. Đến ngằy mòu᷄ 5. thǵ 5. nam 1822. thì Bonaparte mới chết, vì ph̉ bệnh lở hầu ra đã 15. ngằy. Cho nên Phalansa chg̉ còn trou᷄, vì Cha đã chết, mà có một con blai, thì bà Chúa là mẹ nó đã đem con m̀h về nước Alemanha, mà ou᷄ nó đã phú cho Thầy Dào᷄ D.C.J. dặy dỗ, cho đc̣ làm Thầy cả, cu᷄̀ làm Vít vồ mà trị đất Ducado, thì cu᷄̃ như Vua, vì đã có thói ai trị đất ấy, thì ph̉ làm Vít vồ. Sự 3. Thầy Dào᷄ D.C.J. coi saóc dặy dỗ con trẻ ấy, thì đã có tờ in ra cho thiên hạ đc̣ biết.

Khi chu᷄́ tôi đến núi Santa Helena, thì gặp một chiếc Tầu Portuguez đi buôn Phương Thiên Trúc về qua đấy, thì chu᷄́ tôi liền sa᷄ Tầu ấy, mà khi giã Tầu Ingles, thì ou᷄ ấy lại blả cou᷄, vì có giúp việc buòm lạt, sao᷄ chu᷄́ tôi chg̉ chịu lấy cou᷄, cu᷄̀ giã ỏu᷄ ơn ấy, vì đã chở làm phúc cho chu᷄́ tôi. Ví bằng chu᷄́ tôi chg̉ gặp Tầu khác, thì Tầu ấy chở về nć Ingles, đoạn lại chở sang nước Portugal, vì gióu᷄ ng̀ nước ấy thì rọu᷄ rải, mà có lào᷄ thương xót, xem saóc cho ăn uống hẳn hoi, khi bệnh nạn thì thuốc men. Vì 3. Thầy thì có chặy ra chặy vào, sao᷄ tôi thì Chúa Tầu phó giảng chg̉ thấy mặt, vì lợn giạo᷄ buồn mửa thì cứ nằm, cho nên phô ou᷄ ấy bảo rğ̀ ph̉ ra ngoài cho thanh khí, đừng ở trao᷄ ấy mà chết, cu᷄̀ cho uống thuốc mửa, và truyền đao᷄ nước phần tôi thì gấp các kẻ khác, vì uống nhiều thì mới mửa khí đội ra. Vì ở biển khơi thì ph̉ chia nước cho từng ng̀, kẻo khi Tầu chg̉ chặy được mà ph̉ thiếu nước uống thì chết khát. Cho nên nhiều lần ou᷄ th́ P.X.^er đã làm ph́ lạ ấy, vì khi thiếu nước uống mà khốn nạn, thì ng̀ bảo múc nước mặn lên cho đầy các thùng, cu᷄̀ làm một dấu Câu rút, thì nước ấy giở ra ngọt, lại khi uống còn dư, thì ng̀ ta giữ lấy mà đem về nhà thì chữa các bệnh.

Khi chu᷄́ tôi ở th̀ ấy mà trẩy Tầu Portug᷄., thì đi làm một cu᷄̀ 25. chiếc Tầu buôn Inglez, và một chiếc Tầu chiến Vua nước ấy sai đi rước, vì sợ kẻ cướp Phalansa nó đón chăng. Từ th̀ ấy mà về cho đến nước Portugal thì Tầu chặy 53. đêm ngằy, sao᷄ 8. ngằy thì Tầu chu᷄́ tôi đị ph̉ chặy một m̀h, vì các chiếc kia thì giẽ về đàng nć Inglez, cho nên Chúa Tầu Portuguez, cu᷄̀ các kẻ ở trao᷄ Tầu điều sợ, mà đaọc kinh cầu nguyện chu᷄ mọi ngằy, và khấn làm một tiệc lễ traọ᷄ mà kính rất th́ Đức Bà, thì đã đc̣ bằng yên, vì nğ̀ 20. thǵ 6. nước ta là 24. thǵ 7. nước ng̀ năm 1796. thì chúng tôi đến Kẻ chợ nước Portugal, là 6. tháng vượt biển mà đi 6. nghìn dạm đàng, thì chg̉ mất một đòu᷄ tiền nào, vì hai Chúa Tầu điều thương mà cho ăn uống. Sao᷄ 4. con trẻ Đại mh ở Macao mà trẩy sang Napoles, mà haọc cho đc̣ làm Thầy cả, thì đi Tâu Portuguez cho đến Kẻ chợ nước Portugal, năm 1822. như tôi dã xem thấy 4. ng̀ ấy, thì thuê Tầu hết một nghìn hai tram đòu᷄ bạc Pataca, là mỗi một ng̀ là 360. quan tiền vì mỗi một đòu᷄ Pataca là 800. đòu᷄ tiền, ấy là Cụ giữ việc Tòa th́ ở Macao thuê cho ng̀ nước Khách. Sao᷄ ng̀ Phươ᷄ Tây đi Tầu thì còn hơn nữa, vì mỗi một ng̀ là 400. nghìn đòu᷄ tiền.

Còn bao nhiêu nữa thì hay xem sách Nhật Trình Kim thư, Cuyển thứ 2. là tiê᷄́ Anam ta, vì các Cuyển khác là tiếng nć ng̀, để cho mọi Đớng mọi bợc điều biết.

Ôn cố tri tân.

Nói truyện cũ cho ra sự mới, đời trć khi Dào᷄ D.C.J. mới Lập, thì nhiều Haọc trò bỏ Dào᷄ mà ra, cho đc̣ vào Dào᷄ khác, vì các Dào᷄ thấy nhg̃ Haọc trò Dào᷄ D.C.J. tốt lành thì dỗ dành. Cho nên ou᷄ thánh Phapha Pio thứ 5. mới ra Bulla mà trách quẩ cu᷄̀ đe sự phạt. Trách sự dỗ dành là lào᷄ tham lam, cu᷄̀ làm thiệt hại cho Dào᷄ D.C.J., và th́ Igreja, vì Dào᷄ D.C.J. đã chịu sở tổn mà nuôi ng̀, cu᷄̀ chịu khó nhaọc mà dặy dỗ thì mất ng̀, mà th́ Igreja thì thì thiếu kẻ đi giảng Đạo. Lại trách nhg̃ kẻ muốn ra rğ̀: đã cuết vào Dào᷄ D.C.J. cho đc̣ đi giảng Đạo, mà lại sợ khó nhaọc thì ra, cho đc vào Dào᷄ khác mà ngồi nghỉ ngơi. Khi Đ.th́ P. đã trách làm vậy, liền đe rğ̀: Nếu Bề trên m̀h chg̉ cho ph́ mà ra, cho đc̣ vào Dào᷄ khác, mà sai chịu lấy, cu᷄̀ kẻ dỗ dành, hay là bàn bạc, thì mác vạ Excomonhao᷄, mà vạ ấy khi khỏe ṃ̆h chg̉ ph̉ là gần chết, thì có một D.th́ P. cu᷄̀ Bề trên Gera Dào᷄ D.C.J. giải tội đc̣ mà thôi. Hoạc là Haọc trò đã khấn vào Dào᷄ mà lại muốn ra ở phần đời, thì Bề trên Gera có ph́ bát điệu về nhà Dào᷄, cho đc̣ hãm mình đền tội. Bàng khi Bề trên m̀h cho ph́ ra mà vào Dào᷄ khác, nếu muốn vào Dào᷄ ou᷄ th́ Bruno, thì độ 3. tháng kể từ ngằy ra, mà muốn vào các Dào᷄ khác, thì mặc ý Bề trên m̀h định ngằy. Sao᷄ khi đã quá kì mà chg̉ vào Dào᷄ nào, thì lại ph̉ giở về Dào᷄ D.C.J. Còn nhiều điều khác, sao᷄ tôi nói tắt bấy nhiêu thì đã đủ.

Từ khi Đ.th́ P. ra Bulla ấy thì Dào᷄ D.C.J. mới được bằng yên, vì chg̉ ai dám dỗ dành, cu᷄̀ chg̉ ai dám dịu lấy, mà Haọc trò thì ra vững vàng, vì Bulla thì đáo᷄ liền làm một vuối Lề luật, để cho m̀h đc̣ xem thấy mọi ngằy trao᷄ hai năm khi mới vào thử Dào᷄, thì chg̉ còn đổi ý nữa. Sao᷄ le trao᷄ nước Anam ta còn hỗn hào, vì nhiều kẻ còn dỗ dành, hay là ép uổng lào᷄ ng̀ ta, mà ng̀ nhà Dào᷄ D.C.J. thì chg̉ có vư᷄̃ lào᷄, chg̉ nói nhg̃ kẻ đã ở nhà Thầy từ khi hãy còn tráng răng cho đến khi đã bạc đầu, mà lại muốn ra lấy vợ con, mà rğ̀ m̀h yếu sức chịu chg̉ đc̣, chớ thì làm sao khi hãy còn bé, thì mặnh sức mà chịu đc̣ roi vọt đòn đánh, mà khi đã blớn thì chảng chịu đc̣ mlời Đớng Bề trên m̀h quẩ phạt, vì chưng thiếu sự nhân đức khiêm nhường, thì ra kiêu ngạo mà mê sự thế gian, cho nên mới bỏ nhà Thầy mà ra, thì ít kẻ làm gương tốt cho bổn đạo đc̣ soi, mà nhiều kẻ lại làm gương xấu cho bổn đạo bát chước, thì ph̉ lo, vì ng̀ ta đã nghe m̀h giảng giải khi trć, thì lại bát chước việc m̀h khi sau, vì nhiều kẻ u mê nghĩ rğ̀ thể ấy là phải mà chg̉ biết mlẽ, cho nên tôi chg̉ trách kẻ ra cho bằng kẻ làm gương xấu.

Hại thăy nhg̃ kẻ còn ở trao᷄ nhà Thầy Dào᷄ D.C.J., cu᷄̀ có ý giúp Dào᷄ cho đến chết, thì mới haọc làm Thầy cả để mà làm phúc cho bổn đạo m̀h, mà lại bỏ bổn đạo m̀h, cho đc̣ đi làm phúc cho bổn đạo kẻ khác, vì Dào᷄ th́ Bổn cuốc chg̉ thiếu gì Thầy cả, mà lại ph̉ đi làm phúc giúp. Chg̉ khác gì như làm phúc cho kẻ phú qúi, mà chg̉ làm phúc cho kẻ khó khăn, thì trái mlời trao᷄ kinh Evan. vì D.C.J. dặy làm phúc cho khó khăn, mà chg̉ dặy rğ̀ làm phúc cho kẻ phú qúi, vì kẻ phú qúi đã có của nuôi m̀h, mà kẻ khó khăn khi thì thốn thiếu. Ví bằng có ai cãi mlẽ ấy mà nói rğ̀ Dào᷄ D.C.J. đã mất thì ph̉ chịu lụy Vít vồ, thì ph̉ biết, bởi vì Dào᷄ D.C.J. đã mất, cho nên Tòa thánh mới nhận lấy con chiên Dào᷄ D.C.J. làm con chiên m̀h, mà phú cho Vít vồ cai thăy vì m̀h, cùng dặy Vít vồ ph̉ truyền chức cho ta làm thầy cả, mà làm phúc cho con chiên Dào᷄ D.C.J., là con chiên Tòa th́, mà chg̉ dặy Vít vồ truyền chức cho ta mà đi làm phúc cho bổn đạo Dào᷄ th́ hay là Bổn cuốc, vì Tòa thánh đã biết phô Thầy ấy có nhiều Thầy cả, mà ta thì thốn thiếu, như Cố Hạu cu᷄̀ Cụ Thiều Cụ Cuyền đã kêu sự ấy, thì Tòa th́ mới truyền cho Vít vồ làm vậy. Vả lại khi ta đi haọc làm Thầy cả thì có một ý làm phúc cho bổn đạo ta, mà chg̉ ý làm phúc cho bổn đạo Dào᷄ thánh cu᷄̀ Bổn cuốc, cu᷄̃ như ý Vít vồ Khân, cu᷄̀ Vít vồ Joao᷄ đã giao, h là đã hứa. Đến sau thì đã truyền chức đoạn, thì Vít vồ Phê cu᷄̀ vít vồ Jacobe mới chg̉ vơng mlời Tòa th́, cùng chg̉ cứ như ý hai Vít vồ đã qua đời, thì là trái ý ta, mà sự trái ý cu᷄̀ trái mlời giao thì chg̉ có buộc, thí dụ kẻ lấy vợ chòu᷄ đã giao lấy con chị, là đứa tốt lành, mà lại gả con em là kẻ xấu xa, thì ai chịu lấy, vì trái ý m̀h. Bởi đấy thì ou᷄ Jacob đã ph̉ chịu khó nhaọc, vì sự dối bla cu᷄̀ lào᷄ tham lam Laban, trước thì đã giao rğ̀ chăn chiên cho mình 7. năm, thì m̀h gả bà Rachel cho, đến khi ăn cưới mà đưa dâu, thì lại bảo bà Lia là chị đi thăy em, mà ou᷄ Jacob chg̉ biết, vì đến ban đêm, đến khi ng̀ biết liền trách Cha vợ rğ̀: dối bla, thì Laban dỗ dành rğ̀, hãy để vậy mà ăn cưới 7. ngằy cho xao᷄ tiệc này, đoạn sẽ hăy. Đến khi ăn cưới đã xao᷄, thì Laban lại dạm rğ̀, có muốn lấy bà Rachel, thì ph̉ chăn chiên cho m̀h 7. năm nữa là 14. nam, vì ng̀ muốn lấy bà Rachel thì hơn. Cho nên trao᷄ 7. năm ấy mà bà lia đã sinh đc̣ 6. con, thì chửa đc̣ lấy bà Rachel, đến khi đã lấy mà bà ấy sinh ra ou᷄ Jozé, thì ou᷄ Jacob ph̉ trốn Cha vợ mà về đất Tổ Tou᷄, vì Laban hãy còn lào᷄ tham mà bát ng chăn chiên cho m̀h, dù chia, sao᷄ muốn lấy phần hơn.

Ấy ta xem sự tham lam thì sinh ra dối bla, cu᷄̃ như các Dào᷄ khi dỗ dành Haọc trò Dào᷄ D.C.J., thì nói rğ̀: Hãy ra, mà vào Dào᷄ m̀h, vì chg̉ ph̉ xin ph́ Bề trên. Cho nên Đ.th́ Phap. mới ra Bulla mà trách qủâ nhg̃ mlời rất nặng, vì sự tham lam, chg̉ nhg̃ là sinh ra dối blá, mà lại mất sự nhân đức cou᷄ bằng, vì muốn lấy của ng̀ ta, mà của cu᷄̃ như ng̀, sao᷄ ng̀ thì traọ᷄ hơn của. Ta chg̉ nên nghe kẻ dỗ dành, vì chg̉ ph̉ là con trẻ cu᷄̀ chg̉ nên sợ, vì Vít vồ chg̉ có ph́ giết ai, mà vạ thì chg̉ có, đời trć cu᷄̃ có ou᷄ đã gieo, sao᷄ D.th́.P. đã trách qủâ, vì nć Anam hãy còn vô Đạo, dù có nhiều bổn đạo mặc lao᷄̀, sao᷄ Vua Chúa chửa biết Đạo, thì gọi là nước vô Đạo, cho nên th́ Igreja vì lao᷄̀ thươ᷄ xót mà chg̉ lấy ph́ cou᷄ bằng, cu᷄̃ như kẻ khi mới giou᷄̀ cây, thì hãy còn tưới nước, chg̉ ph̉ là như các nước Vua Chúa có Đạo, mà có vạ nọ vạ kia, cu᷄̀ nhiều nhà tù, chg̉ nhg̃ là giam bổn đạo khi lỗi sự Tin, mà lại bát Vít vồ cu᷄̀ Thầy cả mà bỏ vào ngục, vì sự bỏ kẻ liệt chết khou᷄, h. là sự khác. Sao᷄ khi đã hư thì cu᷄̃ chg̉ gieo vạ, một lấy lao᷄̀ lành mà trou᷄ cho nó giở lại, như Phalansa đã phá Đền thánh th̀ Roma, cu᷄̀ lấy hết của cải, và bát hai D.th́ P. điệu về giam, mà nhiều Vít vồ cu᷄̀ Thầy cả, và nhà mụ đã khấn, mà lại ra lấy vợ chou᷄̀, thì ng̀ cu᷄̃ chg̉ gieo vạ, cho nên một Vít vồ rối Đạo đã xưng m̀h ra, mà ăn năn giở lại cu᷄̀ th́ Igreja. Lại nć Hespanha thì đánh nhău vuối Vua m̀h đôi ba trận, cu᷄̀ phá các nhà Dao᷄̀ mà thu lấy của cải, thì D.th́ Phap. cu᷄̃ chg̉ gieo bạ, vì còn trou᷄ nó gỉơ lại. Phương chi là ng̀ nhà Dao᷄̀ D.C.J. làm Thầy cả, mà chg̉ muốn làm phúc cho bổn đạo Dao᷄̀ th́ cu᷄̀ Bổn cuốc, thì có lỗi gì mà sợ Vít vồ Hespanho cu᷄̀ Phalansa. Sao᷄ tóm lại chg̉ ai hợp cu᷄̀ ai, vì ai cu᷄̃ muốn đc̣ ích m̀h, để cho ng̀ ta thương yêu mà thôi. Có một cụ Trệu là kẻ đã chối đi Xứ Kiên lao mà làm phúc cho bổn đạo Dao᷄̀ thánh, sao᷄ Vít vồ xin rğ̀ hãy đi một năm cho bằng lao᷄̀ ng̀, mà như đã đc̣ một năm, thì lại ép hơn nữa. Cho đến năm 1800. thì ng̀ chịu tử vì Đạo, vì đời Vua Cảnh thịnh bát đạo, cu᷄̀ điệu về Phủ Xuân là nhà quê ng̀ ở đấy mà giết. Ví bằng có phao᷄ chức th́ cho ng̀, thì chg̉ đc nhận lấy là th́ ng̀ nhà m̀h, mà ph̉ gọi là thánh chu᷄́ tôi, vì khi ng̀ ở Phủ Xuân thì là con chiên Dao᷄̀ D.C.J., mà khi ra Đàng ngoài thì là ng̀ nhà thầy Dao᷄̀ D.C.J., vì cố Hạu, cu᷄̀ Cụ Cần, và Cụ Tước đã nuôi, mà sự sợ ấy cu᷄̀ trái ý m̀h, thì chg̉ làm cho mất chức ng̀ là thánh giúp Dao᷄̀ D.C.J., vì chửa vào Dao᷄̀, thì chg̉ đc gọi là th́ trao᷄ Dao᷄̀. Bấy nhiêu mlời tôi nói thì. Tru᷄ ngôn nghịch nhĩ, sao᷄ đc̣ ích cho kẻ có lao᷄̀ làm việc mà sửa sang tính nết, cu᷄̀ như Độc dược khổ khẩu, sao᷄ làm ích cho kẻ liệt đc̣ đã bệnh, vì mlời nói phỉnh phầ cu᷄̃ như thuốc ngọt thì chg̉ chữa đc̣ bệnh ấy.

Sau nữa ph̉ biết th́ Igreja đã dặy chua vào Bài lễ ou᷄ th́ Estevao᷄, cu᷄̀ Lịch bổn đạo mà nói rğ̀. Ng̀ tử vì Đạo trć hết, mà ou᷄ th́ Bảo lộc thì Tu hành trć hết, vì trć hết mà làm gương cho các th́ khác đc̣ bát chước thì traọ᷄ hơn, cu᷄̃ như chua rğ̀: ou᷄ th́ P.Xavier là quan Thây Phương đou᷄, vì Dao᷄̀ D.C.J. sa᷄ giảng Đạo Phươ᷄ đou᷄ sau ou᷄ th́ Thome, mà trć hết các Dào᷄, cho nên gọi ou᷄ th́ P.X. là Tou᷄ đồ thứ 2. Phươ᷄ India, mà Tou᷄ đồ thứ nhất Nhật Bản, vì khi ou᷄ th́ Thome sa᷄ gỉa᷄ Đạo thì nước Nhật Bản chửa có ng̀ ở, mà Phương India thì chg̉ còn ai nhớ đến sự Đạo, vì đã một nghìn rưởi năm, cho nên th́ Igreja mới phao᷄ chức cho ou᷄ th́ P.X. là quan Thây Phương đou᷄, vì có ng̀ sang giảng Đạo thì ng̀ ta mới biết, cho nên khi ng̀ sang mở Đàng, thì các Thầy Dao᷄̀ Đức Chúa Jesu theo Thầy m̀h sang trć hết, cùng đi làm một vuối ng̀ nữa, sau thì các Dào᷄ khác mới theo sang, như trao᷄ kinh đã đaọc, có kẻ cu᷄̃ chg̉ muốn nghe mlời ấy trao᷄ kinh ng̀, hay là muốn chối sự sáng mặt Blời làm sao đc̣, vì chư᷄ chg̉ nhg̃ là th́ Igreja có lao᷄̀ kính, mà phao᷄ chức cho ng̀ là quan Thầy, nghĩa là coi saóc cầu bầu cho Phươ᷄ đou᷄, mà lại bổn đạo thì ph̉ cậy trou᷄, ấy là ý th́ Igreja, cho nên nhà Tràng haọc Dao᷄̀ th́ cu᷄̀ Bổn cuốc ph̉ đaọc kính tối sáng mà kính ng̀, sao᷄ thì đaọc tiếng Latinh, mà bổn đạo chg̉ biết, cu᷄̃ như nhà cơm Tràng thành Paris có treo ảnh ou᷄ th́ P.X., vì các Thầy cả Phalansa là nhg̃ Thầy cả bề ngoài, thì lấy ng̀ làm quan Thầy mà đi giảng Đạo Phươ᷄ đou᷄, ấy là Clerigos đời trć, sao᷄ đời nằy đã mạt thế, thì Clerigos Francezes cu᷄̃ như Frades Dominicos thăy thẳy điều chg̉ muốn cho bổn đạo đaọc kính ou᷄ th́ Ignacio, cu᷄̀ kinh ou᷄ th́ Phanchicô X.^er nữa, kẻo bổn đạo còn nhớ đến Dào᷄ D.C.J., Sự ấy là nghịch cu᷄̀ th́ Igreja, và trái ý Đức Chúa Blời, vì th́ Igreja đã chỉ cho ou᷄ th́ Phanchicô Xavier làm quan Thầy Phương đou᷄, thì các bổn đạo ph̉ cần xin cu᷄̀ ng̀, dù ḿa Dao᷄̀ D.C.J. mất, sao᷄ chức ng̀ chg̉ có mất, vì th́ Igreja chg̉ có cất, mà các Thầy cả ở bên Phươ᷄ đou᷄ ph̉ làm lễ Miſsa bợc thượng mà kính ng̀, vì ph̉ đaọc kinh 8. ngằy trao᷄ lễ Miſsa, mà chg̉ cho bổn đạo đaọc kinh cầu nguyện cu᷄̀ ng̀, thì là trái ý th́ Igreja. Lại ý D.C.B. muốn cho tôi tá ng̀ sáng láng ở bên Phươ᷄ đou᷄ cho đến ngằy tận thế, thì giữ xác ng̀ hãy còn blọ̣n vẹn, mà chg̉ có hư nát như xác các th́ khác, cu᷄̀ để ở trao᷄ nhà thờ khấn Dào᷄ D.C.J., nơi th̀ Gôa là đầu Phươ᷄ đou᷄, đến ngằy lễ ng̀ thì mới mở sang ra, để cho thiên hạ đc̣ xem thấy tỏ tường mà kính lặy cu᷄̀ cầu xin, còn các ngằy khác thì bổn đạo có kéo đến đấy mà cầu xin, cu᷄̀ lấy dầu đốt đèn ở trć mồ ng̀ đem về làm thuốc chữa các bệnh, sao᷄ chg̉ xem thấy mặt ng̀. Cho nên trao᷄ sách gọi ou᷄ th́ P.X. là mặt Blời thiêng lieng soi sáng Phươ᷄ đou᷄, chg̉ nhg̃ khi sou᷄́, mà lại khi chết cu᷄̃ sáng láng, vì hằng cứu lấy linh hồn và xác bổn đạo, khi sou᷄́ thì một m̀h ra mà đe đại cuân giạc Bodega, khi đến phá đất Piscaria thì nó liền chặy, khi ng̀ đã qua đời thì ng̀ gìn giữ th̀ Gôa là nơi có xác m̀h, vì mấy lần các nước miền ấy kéo đến mà đánh thì cu᷄̃ chg̉ đc̣. Lại khi gạc Holande baọc thành Macao thì cu᷄̃ ph̉ thua, vì th̀ ấy cậy trou᷄ ou᷄ thánh P.X. là quan Thầy Phươ᷄ đou᷄, thì đem dấu th́ ng̀ ra mà bắn, tức thì Tầu giặc liền chìm xuống biển. Cho nên rằy hc̣ là đến ngằy lễ ng̀, thì làm lễ traọ᷄ cu᷄̀ kiệu m̀h th́, và bắn súng cho đc̣ nhớ đến. Nhg̃ ph́ lạ ấy cu᷄̀ ph́ lạ khác bên Phươ᷄ đou᷄ thì ai kể cho xiết. Ấy vậy ng̀ thế gian chg̉ nên ghẹo các th́ ở trên Blời, vì trái ý th́ Igreja, và nghịch cu᷄̀ D.C.B., dù mà các th́ chg̉ muốn oán blả mặc lao᷄̀, sao᷄ D.C.B. chg̉ nhịn, như nước Phalansa chg̉ muốn nguyẹn kinh ou᷄ th́ Gregorio Phapha thứ 7., vì khi ng̀ còn sóu᷄ đã gieo vạ Excomonhao᷄ cho nước m̀h, mà m̀h chg̉ oán ng̀ khi sóu᷄ đc, thì oán ng̀ khi chết, cho nên khi đã phao᷄ chức th́ cho ng̀ rồi, mà các Thầy cả trao᷄ th́ Igreja nguyện kinh ng̀, thì m̀h chg̉ nguyện, cho nên nước m̀h đã ra hư. Mà quan Marques de Bombar khi đã phá Dao᷄̀ D.C.J. trao᷄ nć Portugal rồi, thì truyền cho kẻ làm Lịch dừng in tên ou᷄ th́ Ignacio vào, vì ng̀ là th́ Lập Dao᷄̀ D.C.J., cho nên m̀h chg̉ muốn cho các Thầy cả trao᷄ nước m̀h nguyện kinh ng̀, như th́ Igreja nguyện, vì ghét các con ng̀ ở thế gian, thì cu᷄̃ ghét Cha ở trên Blời. Sự ấy cu᷄̃ chg̉ đc̣ bao lâu, vì khi Vua Jose là Cha đã qua đời, thì con gái lên trị, vì chg̉ có con blai, cho nên quan ấy nghĩ rğ̀ Vua Cha là đàn ou᷄ mà ta còn làm chước dối blá phá Dao᷄̀ D.C.J. đc̣, phương chi Vua con là đàn bà. Liền đem các Lá khải vào Đền xin Vua hạ tự, Vua bà mới lên trị, sao᷄ đã biết nhg̃ việc quan ấy làm cu᷄̀ Cha m̀h, thì xem đi xem lại các Lá khải, cái nào nên ban cái nào chğ, rồi mới hạ tự, mà chg̉ cứ mlời quan ấy Tau. Khi đã xem đoạn liền hạ tự mấy Lá khải, còn mấy Lá khải thì chg̉ ban. Sao᷄ quan ấy nghĩ rğ̀ Vua bà chg̉ nhớ, thì ngằy khác lại đem vào, mà lộn vuối các Lá khải mới cho ng̀ hạ tự, sao᷄ Vua bà hãy còn nhớ, mà biết rğ̀ quan ấy làm chước môi dối blá m̀h, liền thịnh nộ, mà truyền bát điệu đi đằy, cu᷄̀ sai cuân đưa ra khỏi Kẻ chợ kẻo dân ném đá mà chết, vì đã làm oan khốc ng̀ ta. Dân chg̉ oán quan ấy đc̣, vì đã có cuân nhà Vua đi đưa, liền vác Búa sắt ra mà phá tượng quan ấy ở quảng roụ᷄ trao᷄ thành, vì quan ấy đã truyền đúc tượng Vua Jose thì cỡi ngựa, mà tượng m̀h thì đư᷄́ chầu, lại tư ấy về sau thì chg̉ đc về Kẻ chợ, mà khi chết thì rất khốn nạn, vì lở cả và m̀h ra, cu᷄̀ để tiếng xấu m̀h lại đời đời. Sau nữa khi ou᷄ th́ P.X. giảng Đạo ở nước Nhật bản, mà cải mlẽ vuối nhiều Thầy tu, khi thua thì thăy thẳy diễu rğ̀: Đạo Thích ca chu᷄́ tôi thì lấy bởi nć Đạimh, mà khi Thầy tu Đạimh có bỏ mà chịu đạo ng̀ giảng, thì chu᷄́ tôi cu᷄̃ bỏ mà chịu. Ngằy ngằy thì các Thầy tu Nhật bản cứ nói làm vậy, vì đời Vua Hán mĭnh đã sai quan Tần cảnh đi Sứ mà lấy kinh Đạo Chúa Blời ở bên Tây Phương, sao᷄ Sứ ấy đi đến giữa đàng thì lấy kinh Đạo Thích ca ở Phương Thiên Trúc mà giở về, cu᷄̀ Tâu Thượng vị rğ̀ m̀h đã đến Tây Phương mà lấy đc̣ 42. cuyển sách. Vua Hán m̆h tin mlời Sứ, thì theo Đạo Thích ca, cu᷄̀ truyền làm chùa chiền mà thờ bụt, thì thập bát cuốc chư hầu cu᷄̃ theo Đạo Thích ca như Thượng vị nhà m̆h. Cho nên ou᷄ th́ P.X. mới cuết vào nhà m̆h, vì suy rğ̀ chg̉ khác gì như quan đi đánh giặc, hc̣ bát đc̣ Tướng, thì cuân liền lai hàng mà chg̉ ph̉ khó nhaọc nữa, liền giở về India, là phươ᷄ Thiên Trúc cho đc̣ nói vuối quan Thăy vì Vua Portugal ở th̀ Gôa, để quan ấy sai Sứ sang Kẻ chợ Bác kim, cho m̀h đc̣ theo, vì khi ấy hãy còn cấm Tầu Phươ᷄ Tây vào buôn Quảng đou᷄. Khi ou᷄ th́ P.X. ở Nhật bản giở về đến núi Sanchao᷄, là nơi các Tầu Portugues trú đấy, cu᷄̀ là nơi ngằy sau ng̀ sinh thì, liền trẩy về th̀ Malaca, khi đi daọc đàng thì ng̀ nói truyện vuối các Lái buôn rğ̀: m̀h có ý vào gia᷄̉ Đạo trao᷄ nć Đạimh, sao᷄ le ph̉ sở tổn nhiều, mà chg̉ biết ai chịu cho, thì ou᷄ Jacobe là Lái buôn phú qúi, và khôn ngoan, cu᷄̀ nhân đức, và là kẻ có nghĩa cu᷄̀ ng̀, vì kính chuộng, liền khất lấy việc ấy để cho ng̀ đc̣ giúp linh hồn ng̀ ta trao᷄ nć Đạimh, như m̀h đã xem thấy ng̀ giúp linh hồn Nhật bản, vì nhiều ng̀ giở lại, thì rğ̀: Ng̀ vào nć Đạimh thì tôi xin đi hầu, mà bao nhiêu sự sở tổn thì tôi xin chịu, vì chiếc Tầu này tôi trẩy về mua đồ, cu᷄̀ chở ng̀ đi. Ou᷄ th́ P.X. nghe thấy làm vậy, thì giã ơn, cu᷄̀ nói sự về sau chửa đến rğ̀: Trao᷄ việc này thì ma qủi sẽ làm ngăn trở, mà nói đi nói lại nhiều lần, thì ou᷄ Jacobe chg̉ muốn nghe, vì trái ý m̀h, thì ng̀ nói rğ̀ bây giờ ou᷄ chg̉ muốn nghe, sao᷄ đến sau ou᷄ sẽ tin. Khi về đến Malaca thì ou᷄ Jacobe trẩy sa᷄ nước Sunda mà mua hồ tiêu, cu᷄̀ sai giữ việc m̀h đem 3. vạn đou᷄̀ bạc đi mua vaóc, mọi sự thì có ý sám sửa để cho ou᷄ th́ P.X. dùng trao᷄ nć Đạimh. Đến khi thầy tớ ou᷄ Jacobe đã trẩy đi mua đồ, thì ou᷄ th́ P.X. sang th̀ Gôa mà nói cu᷄̀ quan thăy vì Vua, rğ̀, mình muốn vào gia᷄̉ Đạo trao᷄ nć Đạimh, thì quan ấy ngợi khen, liền làm thư cho Thượng vị Đạimh, cu᷄̀ làm Sác chỉ mà sai ou᷄ Jacobe đi Sứ, cho đc̣ đưa ou᷄ th́ P.X. đến trć mặt Thượ᷄ vị. Bấy giờ ou᷄ th́ P.X. liền sai 3. Thầy trẩy sang Nhật bản làm một cu᷄̀ Sứ Vua nước ấy, vì đã theo ng̀ sa᷄ đấy. Lại làm thư về Roma, mà xin ou᷄ th́ Ignacio sai Thầy cả sang giúp, vì đã có nhiều bổn đạo, cu᷄̀ đặt Thầy cả Gaspar làm Bề trên ở th̀ Gôa mà cai Phươ᷄ Thiên Trúc thăy vì m̀h. Đoạn ng̀ mới trẩy đi Conlam, Comorim, Cochim mà thăm nhà Dao᷄̀, cu᷄̀ truyền thiết cho các Thầy. Khi ng̀ về đến Malaca thì thấy ou᷄ Alvaro là quan Trấn th̀ ấy đã bát lấy Tầu ou᷄ Jacobe, cu᷄̀ tháo lấy bánh Lái, vì khi trć quan ấy xin tạm ou᷄ Jacobe 10. vạn đòu᷄ bạc thì ou᷄ ấy chg̉ cho, thì oán blả làm vậy. Dù ou᷄ Jacobe đã có Sác chỉ nhà Vương sai đi Sứ, hay là ou᷄ th́ P.X. có Bulla thăy Đ.th́ Phapha, sự tham lam ấy làm gươ᷄ xấu cho cả và th̀ Malaca, vì quan ấy nhận lấy Tầu, cu᷄̀ của cải ou᷄ Jacobe, và sai ng̀ nhà m̀h chở sang núi Sanchao᷄ mà bán. Chg̉ còn mlẽ khác thì ou᷄ th́ P.X. ph̉ đi nhờ Tầu ấy, sao᷄ chg̉ có Sứ đi vuối m̀h, cu᷄̀ chg̉ có của ăn nữa, mà khi đến núi Sanchao᷄, thì các Tầu Portuguez đến buôn đấy, hay là các Thuyền Khách điều chg̉ ai dám chở ng̀ vào Quảng đou᷄, dù ng̀ đã xin rğ chở m̀h đến giữa đàng thì bỏ lên đất, để cho ng̀ vào Quảng đou᷄ một m̀h, thì cu᷄̃ chg̉ dám, vì sợ quan bát đc̣ m̀h chğ thì ph̉ chết. Cho nên ou᷄ th́ P.X. lo buồn, vì chg̉ cứu đc̣ l. hồn ng̀ ta, liền ph̉ bệnh mà qua đời ở núi ấy. Sao᷄ ng̀ đã biết rğ̀ m̀h chết ở nć Đạimh, cu᷄̀ đem xác m̀h về Phươ᷄ Thiên Trúc, thì giã ng̀ ta mà nói rằng: Chg̉ xem thấy m̀h khi sou᷄́ ở đời nằy nữa. Cùng nói hai sự về sau thì đã thật chg̉ sai, một là khi ng̀ an ủy ou᷄ Jacobe, vì đã mất hết của cải ấy, vì mến D.C.B., thì lại đc̣ nhiều của cải khác hơn nữa. hai là khi ng̀ nói đến sự khốn nạn quan ấy, thì thươ᷄ mà khaóc laóc cầu cho, bởi đấy thì ng̀ chg̉ tỏ ra sự linh hồn ou᷄ ấy, một nói sự phạt phần xác. Chg̉ bao lâu thì thấy như vậy, vì Vua Joao᷄ thứ 3. máng tiếng rğ̀: Ou᷄ Jacobe chg̉ đc đi Sứ, mà lại mất hết của cải m̀h, thì Vua ấy liền thươ᷄̉, mà ban cho nhiều của cải. Ou᷄ Alvaro đang Trấn th̀ Malaca thì ra bệnh phao᷄, thì quan thăy vì Vua truyền thua lấy của cải, cu᷄̀ đáo᷄ lòi tói mà điệu về th̀ Gôa, sau mới điệu về nước Portugal, vì sự lỗi ấy, thì mất cuyền mất chức mất hết của cải, mà khi chết thì anh em họ hàng chg̉ nhìn, vì lở lang thối tha gớm ghiếc. Ấy là sự phạt kẻ chảng kính ou᷄ th́ P.X. khi còn ở thế gian, mà ngăn trở ng̀ làm việc lành cho nhg̃ kẻ chg̉ kính ou᷄ th́ P.X. khi đã ở trên Blời, mà ngăn trở bổn đạo làm việc lành đc̣ biết, vì là nghịch cu᷄̀ D.C.B., thì dù mà các th́ cầu cho thì cu᷄̃ chg̉ khỏi, như ou᷄ th́ P.X. đã biết sự phạt quan ấy mà cầu cho, thì D.C.B. cu᷄̃ chg̉ tha. Lại ph̉ biết khi ta còn ở thế gian nằy, thì có khi thịnh khi suy, mà kẻ suy thì đừng ghen ghét kẻ thịnh, kẻ thịnh thì đừng giằy đạp kẻ suy, như Dào᷄ D.C.J. có khaóc thì đã lại cười, mà các Dào᷄ khác thì hãy còn mếu máo, vì nć Phalansa thì phá hết mà chg̉ còn Dào᷄ nào, nć Hespanha thì các Dào᷄ cũng còn đứng chân trao᷄ chân ngoài, mà chửa biết bao giờ bước ra khỏi cửa nhà Dào᷄ m̀h.

Hoạc là có kẻ nghĩ rğ̀ Đức Thầy Phê chg̉ ưa tôi, hay là tôi có lỗi gì trao᷄ nhà ng̀, mà ng̀ đuổi đi chğ. Hay là tôi có ghen ghét vì ng̀ yêu kẻ khác hơn tôi, cho nên tôi mới bỏ nhà ng̀ chğ.

Bây nhiêu sự thì chg̉ có, cho nên ph̉ tỏ ra làm chứng nhg̃ sự ng̀ thương yêu tôi, cùng tin dùng, thì thật là hơn các Cụ Dào᷄ ta, dù mà ou᷄ cũ hay là ou᷄ mới khi ấy thì cu᷄̃ chg̉ bằng tôi khi bấy giờ. Đã hay bất tri kì tâm, sao᷄ le quan kì dịch tác, mà sự yêu ấy thì các Thầy Dào᷄ th́ cu᷄̃ lấy làm lạ, phương chi là Thầy Dào᷄ ta, Trć hết là khi tôi mới đến, thì có một Thầy trao᷄ nhà Tràng Tru᷄ linh cu᷄̃ gọi như tên tôi, thì ng̀ truyền đổi tên khác mà để tên tôi, cu᷄̀ cấm các Thầy Dào᷄ th́ ở trao᷄ nhà ấy chg̉ đc̣ ai nói phạm đến chu᷄́ tôi, nếu mất lào᷄ chu᷄́ tôi, mà chu᷄́ tôi chg̉ ở, thì ng̀ đuổi kẻ ấy ra, sự ấy là sự kín nhiệm, sao᷄ tôi biết. Lại đang khi tôi haọc làm một cu᷄̀ các Thầy Dào᷄ th́ cu᷄̀ các Thầy Dào᷄ ta, thì ng̀ có một con sách cắt nghĩa chữa đỏ, liền cho tôi, mà chg̉ cho ai, cu᷄̀ bảo các Thầy rğ̀ ph̉ viết lấy, mà tôi thì khỏi viết, cu᷄̀ khỏi khó nhaọc, vì viết đc̣ con sách ấy thì ít là nửa năm. Đến khi D. T. Khâm đã qua đời thì hai Thầy ng̀ nhà ta nhg̃ ở Tru᷄ linh, mà tôi thì nhg̃ ở Đou᷄ cường, sao᷄ tôi biết thế cách làm cho ng̀ thương, vì mọi năm hc̣ là đến ngằy lễ ou᷄ th́ Domingo, thì tôi lên xem lễ cho ng̀ thấy mặt, đoạn lại về. Đến năm Cụ Cuyền ra Xứ đou᷄, thì ng̀ dặy tôi đưa, vì đã quen ở Xứ ấy khi trć, cu᷄̀ đưa Cụ Cuyền đến Kẻ nam mà hầu ng̀, đoạn Thầy tớ chu᷄́ tôi lại về Cao mộc mà lễ linh hồn cu᷄̀ lễ các thánh. Khi ấy có tin 4. Cụ Dào᷄ th́ ở nước ng̀ mới sang, thì Cụ chính Phê ở Nam am liền giở về Xứ nam, cu᷄̀ vào qua Cao mộc mà tham Cụ Cuyền, thì tôi ra lặy mừng, cu᷄̀ chg̉ nói điều gì, vì nghĩ rğ̀ ng̀ dặy về Tru᷄ linh, sao᷄ ng̀ mỉn miệng cười, mà bảo rğ̀: Đã đưa Cụ Cuyền đến đấy, bây giờ có muốn lên Xứ Bắc mà tham Mẹ, hay là đi thăm Cụ Huy Cụ Liễu, thì Thầy cho ph́, đoạn sẽ về Tru᷄ linh, thì tôi liền vơng tức thì, vì đã sẳn lào᷄, ấy là khi đến ở vuối ng̀ thì lên Xứ bác hai lần, một lần ph̉ xin ph́ đi vì có việc, một lần ng̀ cho ph́ tự nhiêm, mà chg̉ ph̉ xin. Lần ấy tôi đi cho đến cuối năm mới về Tru᷄ linh, sao᷄ hc̣ là ngằy tiết Anam, thì tôi cứ về Đou᷄ cường vuối Cố An, vì Tru᷄ linh thì cứ tiết nước ng̀, là từ lễ sinh nhật cho đến lễ 3. Vua, mà chg̉ làm tết Anam.

Thǵ 7. thǵ 8 năm 1792. ng̀ mở Sác Vít vồ, mà Cố An cu᷄ Cụ Đẩu sai ng̀ đem Trâu đến mừng, thì tôi cu᷄̃ chg̉ lên, vì đã cáo bệnh, mà đầu năm 1793. khi Vít vồ Jacobe ở Macao mà về truyền chức cho ng̀ thì tôi cu᷄̃ chg̉ lên, vì chg̉ biết. Đến ngằy lễ lá thì tôi mới lên Lục thủy mà hầu ng̀, thì ng̀ dặy về Bùi chu mà lễ Phục sinh vuối ng̀, sao᷄ đến sáng ngằy thứ 5. khi làm lễ Truyền phép rồi, thì blối lăng mà trẩy lên đồn Giao thủy, vì khi Vít vồ Jacobe cu᷄̀ Thầy cả Phalansa ở th̀ Macao mà về, thì Tầu đậu gần Cốt lâm thì lên đất ban ngằy, cu᷄̀ khuân đô lên bãi biển, mà có kẻ cáo, thì quan Chưởng luận biết, vì là Vũ phần suất Huẹn Giao thủy, thì đòi xin vaóc, mà đem vải Thiên Trúc lên, thì chg̉ chịu lấy, cu᷄̀ dức lác mắng mỏ, và đe loi sẽ xuô᷄́ khám xét, mà rğ̀ mới chở vaóc về hôm nọ, bán cho ng̀ ta cu᷄̃ tiền, bán cho tao cu᷄̃ tiền, mà lại chg̉ muốn bán. Cụ Duệ là kẻ nhg̃ lên Đồn, mà khi ấy thì sợ, vì thấy quan ấy nói ngát. Bổn cuốc thì đã bước rồi, mà để sư khó ấy cho Dào᷄ th́, thì Vít vồ ph̉ liều m̀h, vì đã già, kẻo nó tìm mà bát đc̣ ou᷄ còn trẻ chğ. Sao᷄ khi ng̀ lên thì cu᷄̃ có đồ lễ, cho nên nó nói rğ̀ tôi tha tội co ou᷄ về mà làm lễ. ngằy kia tôi xuống Trà lũ thì sẽ vào qua đấy. Là nğ̀ thứ 7. dọn sóu᷄, khi ấy tôi là kẻ canh nhà thờ, vì màn ảnh hãy còn để vậy. Đến khi quan ấy đã ăn uống đoạn liền ra xem nhà thờ, sao᷄ đáo᷄ cửa tối tăm, thì đi xem Hang đá ở nhà xích mốc, vì có đèn nến, đoạn thì bước.

Lễ phục sinh đoạn thì Vít vồ dặy tôi về nhà Tràng Tru᷄ linh, đến khi tôi đi thì vào trình ng̀ ở trao᷄ phào᷄, ng̀ tỏ ra rğ̀ Truyền 4. chức cho tôi, thì chg̉ ai biết, vì có một m̀h người vuối tôi, mà tôi cu᷄̃ chg̉ nói cu᷄̀ ai sự ấy, khi về đến Tru᷄ linh, dù đã biết rğ̀ mình chịu chức thì chg̉ ph̉ làm bếp, sao᷄ giả làm thanh mà nói vuối các Thầy nhà Tràng rằng: Bấy lâu tôi đi vắng, mà bây giờ đã về đây, thì xin các Thầy lại cắt vào phiên thứ để cho tôi làm bếp nước, thì các Thầy ấy thưa rằng: Hãy xin cho Thầy đc̣ khỏe ṃ̆h mà về vuối chu᷄́ tôi, đừng có lo sự bếp nước làm chi. Khi ấy Vít vồ đã trẩy sang Hạ linh sao᷄ hãy còn lo tích Chương luận vì chửa yên, thì Cụ Duệ thưa ng̀ rğ̀: Có một Thầy Bỉnh là quen ou᷄ Tú Thiều thì làm đc̣ việc ấy, vì ou᷄ Tú Thiều có con lấy Chưởng luận, thì ng̀ làm thư truyền cho tôi ph̉ xuống Làng Gòi, mà nói vuối ou᷄ ấy, cu᷄̀ tỏ ra rğ̀ khi tôi đi việc về thì sẽ chịu chức, bấy giờ các Thầy nhà Tràng mới biết, cu᷄̀ nghĩ rğ̀ tôi chửa biết thì bảo tin.

Khi tôi xuống đến nhà Tú Thiều, thì bà ấy nói rğ̀: ou᷄ ấy trẩy ra Kẻ chợ, sao᷄ chg̉ biết Thuyền còn đậu ở Đồn Giao thủy chğ. Liền làm cơm tức thì cho tôi ăn, vì đã trưa, đoạn mới cho ng̀ đưa tôi lên Đồn mà tìm ou᷄ ấy, thì lại ph̉ giở về cu᷄̃ một lối ấy, cu᷄̀ đi qua Làng Bùi chu thì mới lên Đồn đc̣, khi đến nơi thì đã khuyê, mà cầu thì nó đang đánh con quay mà cất đi, kẻo ai sang sou᷄ đc̣. sao᷄ nói sự đi tìm Thuyền ou᷄ Tú Thiều, thì nó cho đi qua, vì đã biết là Cha vợ Chưởng luận. Khi đến Thuyền thì tôi nói vuối ou᷄ ấy mọi sự trć sau, thì sáng ngằy sớm ou᷄ ấy liền vào Đồn, quan Đồn xem thấy liền hỏi rğ̀: Ou᷄ Tú chửa chửa trẩy ra Kẻ chợ ru. Ou᷄ ấy thưa rğ̀ tôi trẩy làm sao đc̣, vì ou᷄ Cụ Tru᷄ linh có sợ hãi thì cho ng̀ xuống kêu cô nó, để cô nó lên kêu ou᷄, sao᷄ cô nó đău ghẻ chg̉ lên thuyền đc̣, thì ng̀ nhà lên bảo tôi vào kêu ou᷄. Quan ấy hỏi rğ̀: Chớ thì ou᷄ có biết ou᷄ Cụ ấy ru. Tú Thiều thưa rğ̀: Tôi là bổn đạo mà sao chg̉ biết ng̀. Quan ấy bảo rğ̀ như thể ấy thì ou᷄ ph̉ đi xem có gặp Chỉ Huy ấy chğ, thì bảo rğ̀ đừng, vì tôi đã sai xuống đấy, kẻo nó làm cho ou᷄ ấy sợ hãi. Tú Thiều liền đi vuối tôi, thì tôi đưa đến hầu Vít vồ, thì ng̀ cu᷄̃ cho một hai cái quà, con dao óu᷄ thuốc kẻ dồ, đoạn mới bảo tôi đem ou᷄ ấy về nhà mà làm cơm nước ăn, cu᷄̀ nghỉ ngơi. Từ ấy về sau thì bằng yên, mà chg̉ thấy nói đến việc ấy nữa, vì cái nguyễn thị.

Đến khi Chưởng luận đổi vào Phủ xuân, mà bán hàng đắy ha᷄̀ xam ở cửa mèn, thì Tú Thiều muốn mua mà chg̉ có tiền, liền cậy tôi tạm Vít vồ cho, sao᷄ tôi thưa rğ̀: Ou᷄ đã biết tôi là ng̀ Dào᷄ ta sang đây, mà dám nói điều ấy ru. Vì nhớ mlời Cụ Luiz, khi tuan dạm cho con gái ou᷄ ấy lấy con nhà phú qúi Cuần anh cho đc̣ giữ lấy bổn đạo ta, kẻo Dào᷄ th́ thâm phạm vào, sao᷄ ng̀ lại sợ sự tạm tiền, thì mất tiếng m̀h chğ, liền dạm đứa khác cho thằng ấy. Đến thǵ 3. năm 1793. sau lễ Phục sinh thì tôi chịu 4. chức, khi ấy đã 35 tuổi, cu᷄̀ lên haọc đấy đã 6. năm. Ngằy lễ ou᷄ th́ Domingô thì chịu 5. chức, cách mấy tuần lễ thì chịu 6. chức, đến cuối thǵ 11. là chính ngằy lễ ou᷄ thánh Andre Tou᷄ đồ thì chịu 7. chức mà làm Thầy cả. Ngằy ấy thì Vít vồ truyền chức cho 6. ng̀, mà 3. Thầy cả Dào᷄ th́, cu᷄̀ 3. Thầy cả Dào᷄ ta, và sám sửa 6. cỗ đồ lễ mới, cu᷄̀ 6. đôi hòm gánh thì cu᷄̃ bằng nhău, mà chg̉ ai hơn cu᷄̀ chg̉ ai kém. Sao᷄ có một cỗ Evan. cu᷄̀ là của tốt, thì thăy thẳy điều biết, sao᷄ chg̉ ai dám nói. Đến khi mở lễ mới, thì 5. ou᷄ điều mở lễ ở nhà thờ Tru᷄ linh là nơi Tràng haọc, đoạn mới sai đi cai địa phận. Mà tôi thì Đức Thầy sám sửa mọi sự ăn tiệc, cu᷄̀ định ngằy lễ Đặt tên thì mở lễ ở nhà thờ Bùi chu, là nơi chính nhà ng̀, thì các Thầy cả trao᷄ miền ấy ph̉ kéo đến, dù mà ng̀ đi vắng thì cu᷄̃ như có mặt ở nhà, vì sợ khi ng̀ có hỏi rğ̀ ngằy ấy nhg̃ ou᷄ nào đến chğ. Cho nên ou᷄ nào chg̉ có địa phận thì đến trć, mà ou᷄ nào có địa phận, thì ở nhà làm lễ cho bổn đạo mình xem, vì là ngằy lễ traọ᷄ thì buộc ph̉ xem lễ Miſsa, đoạn ng̀ mới đến mừng mà ăn cơm trưa vuối tôi, sao᷄ các Thầy cả ph̉ ngồi mâm khác mà chg̉ đc ngồi vuối tôi, vì đã có thói ou᷄ nào mở lễ thì là Bề trên ngằy hôm ấy. Sao᷄ Cụ Domin, rằy ng̀ đã làm Vít vồ, thì khi ấy ngồi vuối tôi, vì tôi là Chúa nhà mà ng̀ là khách, thì ph̉ kính chuộng Thầy cả nước ng̀. Sao᷄ ở nhà Trung linh, thì chg̉ Thầy cả nước ng̀ nào ngồi vuối Thầy cả Anam mở lễ ngằy hôm ấy, cho nên Bề trên trao᷄ Dào᷄ thì lánh mặt, mà để cho Thầy cả ấy cai. Lại các Thầy cả Dào᷄ th́ thì có nhiều, cu᷄̀ Thầy cả Dào᷄ ta mới chịu chức khi bấy giờ, thì ng̀ chg̉ chọn ai, mà chọn tôi làm Thầy cả giữ việc nhà ng̀ là sự traọ᷄, vì Thầy cả giữ việc Vít vồ, thì chg̉ khác gì như quan Tọa Trều, mà Thầy cả đi Xứ, thì cu᷄̃ như quan đi Trấn, đã hay quan ra Trấn thì có bỏu᷄ lộc, sao᷄ le thì khó nhaọc, mà quan Tọa Trều thì thao᷄ thả cu᷄̀ chg̉ thiếu, vì gần nhà kho, mà đc̣ chầu chực Nhà Vương, thì các quan ở ngoại Kinh đô điều kính chuộng. Vì khi tôi ở nhà Bùi chu thì chg̉ thiếu sự gì, ăn thì Thầy giữ việc truyền cho nhà mụ ph̉ cắt ng̀ đi chợ mọi ngằy, mà mua riêng cho tôi ăn mỗi một ngằy là bấy nhiêu tiền, nến sáp thì chg̉ ph̉ mua, vì đã có của Đức Thầy, rượu làm lễ hết lọ ấy, thì Truyền lấy lọ khác, hay là muốn uống thì mặc lào᷄, sao᷄ các Thầy cả ở địa phận thì phát cho mỗi một năm là 4. lọ, có năm cu᷄̃ 3. lọ, hay là 2. mặc đòi khi mua chửa được. Thuyền Đức Thầy thì đậu chực trao᷄ bến, mà lau lia nhẳn như sường, muốn đi đâu thì ra khỏi sân, liền bước chân xuống Thuyền mà truyền chèo đi. Ban đêm khi đã đến giờ, thì kẻ giữ cửa khúa lại mà đem nộp chìa khúa cho m̀h, thì đc̣ ngủ yên, vì chg̉ còn ai ra vào, mà ví bằng có kẻ liệt gọi thì cu᷄̃ chg̉ đi xa, vì có một Làng mà thôi.

Lại khi tôi đã mở Lễ đoạn, mà tuan sang Nam chân cu᷄̀ Thiên bản hầu Cố An cu᷄̀ Cố Định, và xuống Đou᷄ biên mà làm lễ mồ cho Cụ Luiz, liền xin ph́ làm phép Tràng hạt Rosario, vì bước chân ra phương ngoại, thì có nhiều kẻ xin làm ph́ Tràng hạt, Đức Thầy thưa rğ̀: Thầy đã cho m̀h ở Kẻ bùi, thì cu᷄̃ có ý cho làm mọi ph́. Sao᷄ làm phép áo Dào᷄ thì ph̉ xin Cụ chính Y, mà thư khác thì Đức Thầy dặn tôi rğ̀: Bao giờ Cố An cu᷄̀ Cụ Huy có nộp đồ Cụ Luiz cu᷄̀ đồ Cụ Cần thì thu lấy, mà Thầy cả có muốn lấy gióu᷄ gì thì chọn lấy, đoạn sẽ để đồ ấy, nơi nọ nơi kia. Sao᷄ tôi trình hai ou᷄ ấy rğ̀, tôi chg̉ ở đây thì đừng nộp, mà khi ng̀ chg̉ nộp, thì Vít vồ cu᷄̃ chg̉ trách đc̣, vì bảo ng̀ nộp cho Thầy cả Bỉnh ở Kẻ Bùi, mà chg̉ thấy tôi ở đấy, thì nộp cho ai.

Khi tôi mới chịu chức làm Thầy cả, thì quan viên họ Xuân điện sang xin về mở lễ, mà chg̉ đc̣, thì tôi an ủy rğ̀: Đầu thǵ giêng thì tôi về mở lễ, vì tôi đến đâu mà làm lễ trć hết, thì là lễ mới. Bấy giờ họ ấy liền về mà sám sửa, cu᷄̀ làm nhà thờ mới, cho nên tôi ph̉ giữ mlời, mà đoạn tết Xứ nam, thì tôi liền trẩy sang Xứ đou᷄, trước hết thì đến hầu Đức Thầy ở Kẻ nam, mà Cụ Phan cho tôi một áo các ph́ rất tốt lành, thì ng̀ có vui mừng, mà nói rğ̀ có đi thì mới được, mà Cụ Phan cho tôi thì cu᷄̃ như lấy lào᷄ ng̀. Đoạn ng̀ dặy tôi rğ̀ sáng ngằy mai thì Thầy cả làm lễ trao᷄ nhà cho Thầy xem, mà Thầy chg̉ làm, vì Bàn độc ấy khi ng̀ chg̉ ra nhà thờ, thì làm ở đấy, sao᷄ bởi vì khi tôi mở lễ thì ng̀ đi vắng, cho nên muốn xem. Khi tôi đã làm lễ rồi, thì ng̀ chg̉ nói đến tôi điều gì, một nói Thầy cả ta, cu᷄̀ hỏi rğ̀: Hai đứa giúp lễ Thầy cả là ng̀ Cụ nào. Tôi thưa một đứa là ng̀ Cụ Nghiệm, một đứa thì tôi mới nuôi, thì ng̀ liền nói rğ̀: Thầy cho ph́ Thầy cả muốn nuôi bao nhiêu ng̀ thì mặc lào᷄. Dù nhà ng̀ đã có độ 40. ng̀, mà lại cho ph́ tôi muốn nuôi bao nhiêu Đầy tớ riêng thì mặc lào᷄. Ou᷄ khác ở đấy thì nuôi đủ cuân hầu m̀h mà thôi, vì đã có ng̀ nhà Đức Thầy, mà tôi khi còn 5. chức thì đã nuôi một đứa cuân hầu, là bổn đ. Dào᷄ th́, mà các Thầy nhà Tràng bầu cho nó, thì cu᷄̃ về Bùi chu, sao᷄ khi tôi chg̉ ở đấy, cu᷄̀ chg̉ muốn đem đi, thì lại xin Cụ Trệu nuôi, kẻo để ở đấy thì tủi nhục nó. Đã hay ý ng̀ cho ph́ nuôi nhiều Đầy tớ, vì Thầy tớ thì cu᷄̃ thuộc về ng̀, sao᷄ tôi đem đến có 3., 4. đứa mà thôi, vì ph̉ dùng mà sai đi việc kín nhiệm, còn các đứa khác thì chả nuôi, sao᷄ ở ngoài mà chảng đem đến đấy.

Đang khi ở Kẻ nam thì tôi xin ph́ về nhà quê, là trao᷄ Hàng tỏu᷄ ấy, thì ng̀ nói rğ̀: Ou᷄ đồ Bình là cậu Thầy cả ph̉ bảo bổn đ. đaọc. Tôi thưa rğ̀: Tôi chg̉ ph̉ là Thầy cả địa phận mà bảo bổn đạo đaọc Gracia, tôi có một ý về làm lễ mồ cho Tổ tou᷄ nhà tôi mà thôi, thì có kẻ vô Đạo đen xem, mà tôi lại dức lác mắng mỏ bổn đạo trć mặt ng̀ ta, thì là gương xấu, mà Đức Thầy dặy chg̉ đc, thì tôi lại giở về Xứ nam, mà chg̉ về nhà quê. Đức Thầy thấy tôi nói làm vậy, liền rğ̀: Thầy cho ph́ về, mà bổn đạo đaọc Garasa thì mặc nó, đừng có mắng mỏ ng̀ ta. Khi tôi nói cu᷄̃ có Cụ Cuyền là Thầy cả địa phận ấy vào hầu, thì mổn mỉn cười thầm. Phép ấy là ph́ ng̀ ban cho tôi thì rọu᷄ rải hơn các ph́, vì chư᷄ đang khi ng̀ cấm đaọc Garasa, mà chg̉ vơng, cu᷄̀ chg̉ giải tội cho kẻ liệt, mà bỏ nó chết khou᷄, vì chg̉ đaọc Gracia, và nhà thờ nào đaọc Garasa thì Thầy cả chg̉ đc̣ làm lễ, mà tôi thì đc̣ ph́ ấy, còn yêu thể nào nữa. Lại khi tôi về đến nơi, thì truyền cho ng̀ nhà m̀h đưa gòu᷄ gánh màn ảnh nến sáp xuống dọn mồ, vì nghĩ rğ̀ tôi chửa có lo liệu. Sao᷄ ng̀ nhà tôi đã đem đồ đến đấy trć mà dọn rồi, thì ng̀ nhà ng̀ lại đưa đồ về, mà cu᷄̃ thẹn, vì tôi chg̉ có xin, mà đã tỏ ra lào᷄ thươ᷄ yêu làm vậy. Trao᷄ Tiệc ấy chg̉ nhg̃ là bổn đạo ta, mà lại bổn đạo Dào᷄ th́ cu᷄̃ ra sức giúp tôi, vì ou᷄ Cóu᷄ Mưu thì làm văn mồ cho Cụ Luiz, mà ou᷄ Ngải Tả thì lên trình ou᷄ Trấn đou᷄ rğ̀, họ nhà m̀h có Thầy cả mới về mở lễ, thì quan ấy cho phiếu giết trâu, cho nên 2. Đồn có đến thì chg̉ đc̣ ăn đầu vì tôi truyền đem lởi Đức Thầy ou᷄ ấy lại bàn rğ̀ ph̉ thỉnh quan viên Hàng Tỏu᷄ kẻo ai giá họa, mà hai Cha con ou᷄ Ngải Tả là đàn anh trao᷄ Làng Kẻ nam, thì muốn cho traọ᷄ mặt m̀h, liền truyền rao mỏ tận suất nam nữ già trẻ ph̉ đi mừng Thầy cả mới, mà khi đi thì chiêng kêu tróu᷄ giáo᷄ cu᷄̀ cờ quạt, ấy là Dào᷄ th́, mà Dào᷄ ta kéo đến, thì vì thấy Tờ đạt nói rğ̀ làm lễ cho Cụ Luiz, sao᷄ tôi chg̉ tỏ sự ấy ra cu᷄̀ Đức Thầy, kẻo ra sự làm cho bổn đạo nhớ đến Thầy Dào᷄ D.C.J. chğ. Khi ấy nhg̃ kẻ vô Đạo lấy làm lạ, đến khi nó biết rğ̀ tôi trẩy, thì nói rğ̀ chức ou᷄ ấy đã blớn thể ấy, thì còn tìm chức nào hơn nữa, mà ph̉ trẩy sang nước ng̀, vì nó xem thấy quan viên bổn đạo Hàng Xứ kéo đến lậy Cụ, mà 2. quan Đồn đào᷄ 2. Tỏu᷄ ấy đến áp, thì cu᷄̃ chg̉ ngồi vuối Thầy cả, thì nghĩ rğ̀ blớn, sao᷄ bởi vì quan có Đạo làm gương, thì quan vô Đạo cu᷄̃ bát chước, mà xem lễ thì ở nghiêm trang, cu᷄̀ ngợi khen việc Đạo, quan vô Đạo ấy, thì là chắu ou᷄ Tạo Đình, mà quan có Đạo là bổn đạo ta ở Xứ Nghệ. Lại có kẻ vô Đạo đến thăm mà giã, thì chúc vịnh rằng: Xin ng̀ trẩy cho thăng quan tiến chức. Nhg̃ sự ấy là truyện giải phiền, còn nhiều truyện khác thì nhịn cười mà chg̉ nói được.

Đến khi đã xao᷄ việc lễ mồ, thì tôi đi thăm các bổn đạo ta nhiều nơi, đoạn mới về Bùi chu, đến chiều ngằy lễ ou᷄ th́ Jozé thì tôi đem sổ cỗ đồ lễ sang Phó nhai mà nộp cho Cụ chính Y, vì ng̀ là Bề trên Dào᷄ th́, cu᷄̀ là Vigario Vít vồ, thì thăy vì ng̀. Cụ chính Y hỏi rğ̀ sổ đí gì, tôi thưa rğ̀, sổ cỗ đồ lễ, Đức Thầy đã ban cho khi trć, mà bây giờ tôi chg̉ ở nữa thì đem nộp cho ng̀, thì ng̀ ở khiêm nhừơ᷄ mà nói rğ̀: Xin Thầy cả hãy ở lại cho đến khi Đức Thầy về sẽ hay. Tôi thưa rğ̀: Tôi chg̉ ở lại đc̣, vì đã bảo tin rồi, mà sáng ngằy mai thì bổn đạo đến rước. Ng̀ thấy mh̀ chg̉ khuyên được, thì nói rğ̀: Thầy cả sang Xứ đou᷄ đc̣ một điều nằy. Ng̀ nói làm vậy, sao᷄ sự ấy thì tôi đã cuết từ khi mới chịu 5. chức, vì thấy đã đổi mọi sự thói cách mà làm khốn cho các Thầy cả cu᷄̀ các bổn đạo ta, sao᷄ ph̉ gáng mà chịu 7. chức cho xao᷄, điều ấy tôi đã tỏ ra cu᷄̀ Cụ Trệu khi bấy giờ, cu᷄̀ đã xin Cố Định mà làm nhà ở đất Kẻ báng, sao᷄ ng̀ chg̉ cho ph́, thì khi ấy tôi cu᷄̃ chg̉ về Đou᷄ cương, kẻo lại làm khốn cho Cố An chğ. Liền trẩy về Hà lạn, mà nói cu᷄̀ họ ấy rğ̀: Tôi chg̉ ph̉ là Thầy cả địa phận mà ở trao᷄ nhà Thầy, thì xin họ giúp mà làm cho tôi một cái nhà ở ngoài gaóc vườn kia, là nhà riêng tôi, để khi tôi đi về thì ở đấy, cu᷄̃ như ng̀ họ vậy, thì họ ấy liền giúp, mà chg̉ mấy ngằy thì làm đc̣ nhà, liền đồn lên Dào᷄ th́ rğ̀: Cụ Bỉnh đã làm nhà, vì tôi có ý làm vậy cho ra bắn tiếng, sao᷄ nhg̃ ở Đou᷄ cường, cu᷄̀ đi nơi nọ nơi kia, mà khi có về thì ở trao᷄ nhà Thầy Hà lạn.

Bởi vì tôi đã cuết chg̉ ở bên Dào᷄ thánh đã lâu, thì ph̉ bước cho cháo᷄, chg̉ khác gì như kẻ muốn nhổ cây nào, thì ph̉ nhổ cho sớm kẻo để lâu thì có rễ bàng rễ bấm mà khó nhổ.

Bằng sự tôi ra khỏi nhà Bùi chu mà vắng mặt Vít vồ, thì cu᷄̃ đc̣ gọi là trốn, sao᷄ chg̉ ph̉ trốn vì sự lỗi, một bát chước Tổ tou᷄ m̀h là ou᷄ Jacob đc dịp ou᷄ Laban vắng nhà, liền đem vợ con về quê, kẻo ph̉ chăn chiên cho ou᷄ ấy, thì gọi là ou᷄ Jacob trốn cha vợ, sao᷄ chg̉ thấy ai chê sự trốn ấy, hay là nói rğ̀, ng̀ có lỗi mà trốn.

Sau nữa sổ thì tôi đã nộp, mà đồ lễ thì hãy còn giữ mà đem đi, vì chửa sám đc̣, mà mượn thì chg̉ biết ou᷄ nào dám cho. Sao᷄ đến khi tôi hầu bước chân xuống thuyền mà trẩy ra phố An lang, thì ng̀ nhà tôi mới đem đồ lễ đến nộp tại nhà Tru᷄ linh. Cho nên từ ngằy mòu᷄ một thǵ 9. nước ta, là ngằy 24. thǵ 9. nước ng̀ năm 1794. cho đến ngằy 19. thǵ 11. nć ta, là 18. thǵ chạp nć ng̀ nam 1796. là 2. năm 3. tháng chg̉ có làm lễ Miſsa, vì nhg̃ trẩy đi trẩy về cu᷄̀ vượt biển. Dù mà khi tôi mới đến Kẻ chợ nước Portugal, thì Đức Patriarca đã cho ph́ giải tội cu᷄̀ làm lễ, từ ngằy lễ sinh nhật rất th́ Đức Bà mặc lào᷄, sao᷄ đến nğ̀ lễ Đức Bà trou᷄ sinh, thì tôi mới mở lễ mới lần thứ 2. ở nhà rất th́ Đức Bà das Necessidades thành Lisboa.

Đến khi tôi đã trẩy sang Macao rồi, thì Vít vồ mới nhớ lại mlời tôi nói vuối ng̀ khi trć, thì ng̀ lại nói vuối kẻ khác rğ̀: Đã thấy Thầy cả Bỉnh nói khi trć rğ̀: Bổn đạo Dào᷄ D.C.J. chg̉ như bổn đạo Dào᷄ ou᷄ th́ Augutinh. Mà ou᷄ Ngải Tả thì nói trć mặt Vít vồ rğ̀: Dào᷄ chu᷄́ tôi mất, thì bởi vì Cụ Bề trên Phan. Sự ấy là thật, vì khi ấy thì Thầy Dào᷄ ou᷄ th́ Domingô lấy Bề trên Phan làm Quan Thầy mà kiện vuối Thầy Dào᷄ ou᷄ th́ Augutinh, mà Bề trên Phan thì bênh lấy Hespanho, cho nên Italia ph̉ thua, mà mất bổn đạo Anam, thật như mlời phương ngôn, đẻo đòn gánh thì lại đè vai, mà đang khi đẻo đòn gánh thì muốn uốn chiều nào cu᷄̃ đc̣, vì Dào᷄ th́ có kính chuộng ng̀, thì rước sang làm lễ ou᷄ th́ Domingo, là th́ Lập Dào᷄ m̀h, mà Cụ Nguyên khi bấy giờ chửa làm Thầy cả thì giảng ngằy lễ ấy, mà Cố An thì sang làm lễ hát ngằy lễ Đặt tên. Bởi đấy thì làm cho Dào᷄ th́ sang chịu chức Vít vồ Macao trao᷄ một trật 10. ng̀ làm Thầy cả mà chửa biết đí gì, vì tôi biết mặt cu᷄̀ biết truyện ng̀, Cụ chấn thì về nói rğ̀: Tôi thấy vòe vèo trên đầu tôi, cái đét cái má đã 7. chức rồi. Cụ Huân là kẻ làm ngải cuốc vườn, cho nên việc kín nhiệm mà m̀h chg̉ biết. Bấy giờ Cụ Huân lên cũ mà thưa rğ̀: Tao đc̣ làm Thầy cả lại đc̣ đí gì. Sao᷄ hãy còn chửa tin, đến khi ng̀ ngồi ăn cơm vuối các Cụ thì mới biết, mà ăn bột bát sứ cơm cù đào᷄ thì hãy còn đói, vì đã quen ăn khi làm ngải. Thầy già Đề ấy nói vuối tôi nhiều truyện, cho đến khi tôi làm Thầy cả mà vào phào᷄ thăm ou᷄ ấy, thì ou᷄ ấy nói rğ̀: Bây giờ Cụ đã ph̉ ham ngô. Tôi thưa rğ̀: Thầy già đừng lo. Vì thăy thẳy thì chg̉ ai ngờ thể ấy. một nghĩ rğ̀ khi làm Thầy cả đoạn thì về mà làm phúc cho bổn đạo ta. Cho nên khi tôi mới đến, thì Thầy già Khua là kẻ đã có 4. chức, cu᷄̀ đã ở trao᷄ nhà Tràng 18. năm, mà khi ấy dặy haọc, thì khuyên tôi mà rğ̀: Dù ou᷄ ấy đã có 4. chức mặc lào᷄, sao᷄ tôi làm Thầy cả trć ou᷄ ấy, vì các Cụ Dào᷄ ta thì già nua tuổi tac. Đến khi tôi làm Thầy cả, mà ou᷄ ấy hãy còn 4. chức, thì nhác lại điều ấy mà rğ̀: Tôi đã nói vuối ng̀ điều ấy mà, là làm Thầy cả trć m̀h. Sao᷄ bởi vì Vít vồ Kham qua đời, thì ra lâu, cu᷄̀ ra xôn xao.

Dào᷄ ou᷄ th́ Augutinh thấy Dào᷄ ou᷄ th́ Domingo có ít Thầy cả thì tranh lấy bổn đạo, cho nên làm chước đc̣ 10 Thầy cả, vì Vít vồ chg̉ biết tiếng Anam mà khảo xét, thì cứ xem thư mà truyền chức, đến khi đã đc̣ 10. Thầy cả, liền gưởi thư cho Tòa th́ rğ̀ m̀h có bấy nhiêu bổn đạo, mà bấy nh. Thầy cả, thì ra đc̣ kiện, cu᷄̃ như ta bây giờ vì thiếu Thầy cả, mà ví bằng còn Dào᷄ ou᷄ th́ Augutinh ở trao᷄ nć Anam cho đến bây giờ, thì cu᷄̃ chg̉ đến nổi nước ấy, sao᷄ bởi vì một m̀h, thì muốn qui mô nhất thóu᷄, sao᷄ le th́ ý D.C.B. thì chg̉ ai biết, vì Dào᷄ Đức Chúa Jesu đã sóu᷄ lại ở th̀ Roma ngằy mòu᷄ 7. thǵ 8. nam 1814., mà đã đi nhiều nước Phương Tây, cu᷄̀ sang giảng Đạo Phương nam cho quân Mouro, mà chửa sang Phươ᷄ đou᷄, vì là địa phận Vua Portuguez làm Quan Thầy, mà Vua ấy chửa xin. Sao᷄ Vua Hespanho đã xin về nước m̀h ngằy 30. thǵ 5. năm 1815., cu᷄̀ blả lại mọi sự như trć, vì Đức th́ Phapha đã làm gương ấy trć hết, để cho các Vua Chúa Phương Tây đc̣ bát chước, là ngằy mòu᷄ 7. thǵ 8. thì ng̀ ngự đến nhà thờ Dào᷄ D.C.J., mà lễ Miſsa trạo᷄ thể ở nơi Bàn độc ou᷄ th́ Ignacio, đến khi đã rồi, thì mới lên ngự trên Tòa gần đấy mà truyền đaọc Bulla Lập Dào᷄ D.C.J. lại để cho thiên hạ đc̣ biết, cu᷄̀ blả của lại để cho các Thầy đc̣ dùng. Bulla Đ. th́ P., cu᷄̀ Phượng truyền Vua Hespanho blả Dào᷄ D.C.J. lại, cùng blả tiếng tốt, thì các nước Phươ᷄ Tây điều dịch ra tiếng nước m̀h, mà tiếng Anam thì ở Truyện ou᷄ th́ Ignacio tờ 664, cu᷄̀ tờ 683., mà sách này thì ở tờ 189., cu᷄̀ tờ 228.

Sổ sang tôi còn mắc cou᷄ nợ vì nhg̃ kẻ làm phúc chg̉ dất, h. là chg̉ dám tỏ mặt ra làm phúc.

Năm 1793.

Thầy Thang Kẻ Sặt cho Thầy Trung 5. lạng 3. đòu᷄ vàng, mà rğ̀, khi có các Cụ về Anam thì sẽ làm lễ cho m̀h.

Năm 1794.

Cụ Thao đưa cho Bỉnh tôi một nén vàng, mà rğ̀ của m̀h nửa nén, của Cố Định nửa nén. Đến sau thì Cố Định dặn mua đồ cho ng̀, mà tôi chửa mua. Sao᷄ bà Sở Khua Kẻ Bát Xứ Thanh, gưởi làm phúc cho tôi 2. nén bạc, thì ng̀ giữ lấy, vì bà ấy gưởi đến tăy ng̀. Bấy nhiêu của ấy, cu᷄̀ các của ng̀ ta làm phúc, và của tôi nữa góp lại đc̣ độ 10. nén vàng, đem sa᷄ Macao, mà tôi chg̉ trẩy đc̣, vì Vít vồ thành ấy làm ngăn trở, thì tôi phú của ấy cho Thầy Liễn cu᷄̀ Thầy Nhân trẩy sang th̀ Gôa, thì kẻ cướp Phalansa lấy hết.

Năm 1798.

Là năm Bỉnh tôi đã giở về Anam, mà lại trẩy sang Macao, cu᷄̀ sang Phương Tây.

Thầy già Dương cho tôi một nén bạc, mà rğ̀: Khi các Cụ về Anam, mà m̀h còn sóu᷄ thì tha, bằng đã chết thì phải làm cho m̀h 20. lễ Miſsa.

Thầy Bá ở Làng Hào xá cho tôi tạm 300. quan tiền, mà rğ̀: Khi có các Cụ sang, thì lại blả tiền, hay là xin làm lễ, thì mặc ý m̀h khi bấy giờ sẽ hay. Ví bằng Thầy ấy có chết, thì còn một em gái.

Thầy Liễn cho tôi mượn 117. quan tiền, mà rğ̀: Khi m̀h chết thì ph̉ làm lễ cu᷄̀ làm phúc cho kẻ khó khăn. Cho nên tôi đã dặn Thầy Điển rğ̀: Khi biết tin tôi chết, thì bán đồ tôi mà làm việc ấy. Sao᷄ Thầy ấy chết trć ở Macao, cu᷄̀ blối cho Thầy Thuyên rğ̀: Lấy 200. đòu᷄ bạc pataca mà xin các Thầy Dào᷄ ou᷄ th́ Phanchicô nguyện Officio cu᷄̀ làm lễ mồ cho m̀h, thì là tiền của tôi để lại đấy, vì sợ lại ph̉ mất kẻ cướp như lần trć chğ.

Chú Viên ở họ Bia La phù, là kẻ đưa tôi sang Macao, thì để lại cho tôi mượn 5. đòu᷄ bạc pataca, vì thấy các Thầy phải kẻ cướp mà giở về đấy.

Họ Bình lao Xứ đou᷄ thượ᷄ gưởi cho tôi 6. quan tiền, mà rğ̀: Khi có các Cụ về, thì ph̉ làm cho 6. lễ Miſsa.

Họ Anlang gưởi 6. tấm vải thâm, cu᷄̀ 16. đòu᷄ bạc mà cậy mua màn Thiên trúc, thì tôi mới mua cho họ hết 4. đòu᷄ bạc.

Thầy Túc là kẻ có cou᷄ khó nhaọc, vì đưa tôi đi về phố Anlang, cu᷄̀ gưởi 5. đòu᷄ bạc cậy mua đồ, thì mới gưởi cho một con dao là của làm quà mà thôi.

Cụ Huy gưởi một nén bạc mua vải gai măy áo giúp lễ, vì thấy tôi có mua làm quà cho Cố An chuến trć.

Cụ Duệ gưởi 2. tấm vải thâm cậy mua đồ, thì tôi đã mua đồ cho ng̀ hết 5. đòu᷄ bạc, mà 2. tấm vải bán ở thành Macao, thì độ 6. đòu᷄ bạc. Sao᷄ tôi đã sở tổn tiền thuyền cu᷄̀ tiền hành lý.

Cụ Cuyền gưởi một nén bạc mua đồ, thì tôi đã mua cho ng̀ hết 11. đòu᷄ bạc, mà một nén thì là 14. đòu᷄

Cụ Thiều gưởi 3. nén bạc, cu᷄̀ 37. quan tiền mua màn Thiên Trúc cu᷄̀ đồ khác, thì tôi mới mua cho ng̀ 2. đòu᷄ bạc dao con, cu᷄̀ một đòu᷄ bạc thuốc giặt, và 8. đòu᷄ bạc 2. cân ren tơ vàng, là 11. đòu᷄ mà thôi. Còn bao nhiêu đồ ng̀, hay là đồ ou᷄ khác thì chg̉ kịp mua, vì trên Quảng đou᷄ cu᷄̀ dưới Macao điều có kẻ làm ngăn trở, cho nên tôi ph̉ trẩy vội, kẻo phải sự khó đến m̀h, chg̉ ph̉ là lào᷄ tham dạ muốn, mà giữ lấy tiền bạc, cho nên chg̉ mua đồ, thì xin các ou᷄ tha sự lỗi ấy, sao᷄ khi D.C.B. còn thươ᷄ mà lại cho tôi giở về, thì tôi sẽ lo liệu bấy nhiêu cou᷄ nợ, mà ví bằng D.C.B. cho tôi chết, hay là chg̉ đc̣ về, thì xin thăy thẳy điều tha các nợ ấy đi cho tôi, như của làm phúc vì D.C.B. vậy, vì sức tôi chg̉ đc̣.

Vì chư᷄ các tiền bạc trć sau thì đã mất kẻ cướp hai lần, một là khi Thầy Liễn cu᷄̀ Thầy Nhân trẩy sang Gôa, năm 1794. thì kẻ cướp Phalansa lấy hết thăy thẳy, là độ 10. nén vàng. Hai là khi Thầy Trạch cu᷄̀ Thầy Thuyên ở Macao, có bao nhiêu tiền bạc thì gưởi Cụ Rodrigo, là Thầy cả ở trên Báckim về đấy mà làm Thou᷄ sự, thì năm 1804. Vít vồ Manoel sang đấy liền thu lấy, hay là cướp lấy của nơi tăy Cụ Rodrigo – 589. đòu᷄ rưỡi bạc, là hơn 42. nén bạc, cu᷄̀ đuổi hai Thầy ấy về Anam. Vít vồ ấy là kẻ đại bất nhân, vì Ta cho m̀h đc̣ sang trạo᷄ mà chg̉ nhớ đến, cu᷄̀ là kẻ đại nghịch thần, vì làm nhg̃ việc dou᷄ dài trao᷄ nước Anam, mà Vua m̀h chảng truyền, một làm cho đẹp lào᷄ nhg̃ kẻ nghịch mà thôi, ấy là nhân đức Thầy Dào᷄ ou᷄ thánh Phanchicô, cu᷄̃ như Vít vồ Jozé khi trć, cu᷄̀ Vít vồ Phanchicô khi sau là 3. Thầy trao᷄ Dào᷄ ấy, điều như làm vậy mà chg̉ bát chước nhân đức Cha m̀h. Có một Đức Thầy thành Gôa là con bà th́ Têreza thì bát chước Mẹ m̀h, vì khi trć ng̀ đã nhầm mà nghe Vít vồ Joze dối blá, sao᷄ đến sau chg̉ nhầm nữa, vì có bao nhiêu tờ bồi các Thầy ở Macao cậy ng̀, thì lại gưởi sang cho Vua m̀h.

Sổ sang tôi khấn hứa.

Nam 1794.

Vì tôi đã biết m̀h tôi là kẻ tài yếu sức mọn, cu᷄̀ có tội lỗi nhiều, chg̉ đáng D.C.B. thương mà cho làm việc trạo᷄, cho nên ph̉ cậy các Đớng trên Blời, cu᷄̀ nhg̃ Linh hồn có nghĩa cu᷄̀ D.C.B., cầu bầu cu᷄̀ giúp sức cho chúng tôi được làm việc nên.

Trước hết khi trẩy thì tôi khấn rằng: Ví bằng chu᷄́ tôi có xin đc̣ Vít vồ cu᷄̀ Thầy cả mà giở về cho đến nước nhà, thì sẽ làm 3. lễ Miſsa trạo᷄ thể, dù tôi hay là Đớng khác làm mặc lào᷄, sao᷄ tôi là kẻ ph̉ lo liệu trao᷄ việc ấy.

Thứ 1. là lễ kính rất th́ D.B. Maria, là Mẹ thương xót mà an ủy chúng tôi kẻo ph̉ âu lo, cu᷄̀ cứu lấy chúng tôi kẻo ph̉ khốn nạn linh hồn và xác, chúng tôi thì là các bổn đạo Dào᷄ D.C.J. trao᷄ nước Anam, mà chu᷄́ tôi là nhg̃ kẻ sai thì thăy vì các bổn đạo như Sứ thăy vì Vua

Thứ 2. là lễ kính ou᷄ th́ Jose là Quan Thầy nước Anam, vì Thầy cả Alexandre đến giảng Đạo trć hết, thì vào cửa Bạng ngằy 19. thǵ 3. năm 1627. là giữa ngằy lễ ng̀, cu᷄̀ kính ou᷄ th́ Ignacio vì có cou᷄ Lập Dào᷄ mà sai con m̀h đến giảng, thì ta mới biết Đạo D.C.B. mà thờ phượng, cu᷄̀ kính ou᷄ th́ Phanchicô Xavier, là Quan Thầy Phươ᷄ đou᷄, chg̉ nhg̃ là bạn Lập Dào᷄, mà lại là kẻ sang mở Đàng trước cho Dào᷄ D.C.J. cu᷄̀ các Dào᷄ khác theo sau, và kính các thánh ở trên Blời, vì các th́ hàng ước ao cho có nhiều ng̀ lên Thiên đàng, thì cầu cho ta đc̣ rỗi linh hồn, mà nhg̃ Đớng nào coi saóc cu᷄̀ dẫn đàng cho ta đc̣ ích hơn thì người biết.

Thứ 3. là lễ cầu cho các linh hồn nơi Lửa giải tội, vì các linh hồn ấy là nhg̃ kẻ có nghĩa cu᷄̀ D.C.B., mà chửa đền phần phạt cho đủ thì muốn cho có nhiều bổn đạo đc̣ lào᷄ kính mến mà cầu cho m̀h, mà hàng kêu rêu xin sự ấy, thì D.C.B. thươ᷄ mà nghe, như đã ban cho nhiều linh hồn giở về thế gian mà xin kẻ lành cầu cho, thì D.C.B. cu᷄̃ thươ᷄ nhg̃ kẻ khấn vì các linh hồn nơi lửa giải tội,

Nam 1796.

Thǵ giêng nước ta ngằy mòu᷄ 4. là ngằy 12. thǵ 2. nước ng̀, thì chu᷄́ tôi ra khỏi th̀ Macao, đến ngằy mòu᷄ 7. thǵ giêng mới gặp Tầu mà vượt biển, khi đã đi được hơn 2. tháng đàng, thì ngăy 13. tháng 3. liền ph̉ phao᷄ ba bão táp 3. ngằy 3. đêm, các Tầu thì bạt đi một chiếc một phương. Cho nên tôi ph̉ khấn làm một tiệc lễ trạo᷄ mà kính –
Ou᷄ th́ Phanchicô Xavier vì ng̀ đã làm ǹh ph́ lạ khi vượt biển cho ng̀ ta đc̣ sóu᷄.

Năm 1805.

Khi Đức Vua lại sai Sứ sang Roma mà làm việc cho ta, thì ngằy 27. thǵ 5. năm ấy, tôi lại khấn rğ̀: Ví bằng có đc̣ Vít vồ cu᷄̀ Thầy cả mà về thì sẽ làm 500. lễ Miſsa mà cầu cho –

Các linh hồn nơi Lửa giải tội, cu᷄̀ có ý cảng lo liệu dần dần trć khi trẩy cho bớt nợ, cu᷄̀ bớt phần phạt linh hồn nơi Lửa giải tội cho cháo᷄. Ngằy 22. thǵ Chạp nam 1829. thì tôi đã xin 500. lễ Miſsas Sau nữa thì ước ao làm hai tiệc lễ trạo᷄, sao᷄ chg̉ có khấn, một là lễ tạ ơn

Đức Chúa Blời đã thương mà ban cho ơn trạo᷄ ấy, hai là lễ giã ơn –

Các ng̀ có của, hay là có cou᷄ khó nhaọc mà giúp cho chu᷄́ tôi trẩy, thì cầu cho các kẻ ấy, dù nhg̃ kẻ hãy còn sóu᷄, hày là nhg̃ kẻ đã qua đời, thì xin D.C.B. thương xót, dù chu᷄́ tôi có nhớ nghĩa, mà D.C.B. có blả cou᷄ cho nhg̃ kẻ ấy, sao᷄ lại muốn tỏ ra cho thiên hạ được biết, kẻo ai còn lo lắng rğ̀ có tội có vạ chğ, vì khi làm tiệc nào thì sẽ giảng về sự ấy mà an ủy thì mới biết, vì thủâ xưa khi ou᷄ th́ Joaquim cu᷄̀ bà th́ Anna chửa sinh con thì ai chg̉ ngờ ng̀ là kẻ có tội, sai đến khi sinh, thì mới biết ng̀ là ai, mà sự bổn đạo chịu khó thì chớ lấy làm lạ, vì chư᷄ hệ là ai mà có tên gọi là Jesu, thì ph̉ chịu khó, vì ng̀ ta ghen ghét cu᷄̀ làm khốn cho nhg̃ kẻ có tên ấy, trć hết thì cuân Judeo đã làm khốn D.C.J., mà đến khi ng̀ truyền cho ou᷄ th́ Ignacio Lập Dào᷄, thì ph̉ lấy tên m̀h, cho nên ou᷄ th́ Ignacio đã biết trć từ bấy giờ rğ̀: Dào᷄ m̀h ph̉ chịu khó, vì gọi là Jesu, chg̉ nhg̃ là kẻ rối Đạo ghét tên ấy, mà lại các Dào᷄ khác cu᷄̃ ghen ghét Dào᷄ D.C.J., cho nên ng̀ truyền làm con chấm Dấu Dào᷄ m̀h, là nhg̃ sự thương khó D.C.J. chịu khó, ng̀ nhà Thầy Dào᷄ D.C.J. chịu khó, bổn đạo Dào᷄ D.C.J. cu᷄̃ ph̉ chịu khó, dù mà chg̉ có lỗi gì mặc lào᷄, thì cu᷄̃ làm khốn, vì có tên gọi là Jesu, thì kẻ ấy ph̉ chịu, cu᷄̃ như khi cuân dữ bắn tên Jesu, sao᷄ ph̉ m̀h ou᷄ th́ Sebastiao᷄, thì ng̀ ph̉ chịu, mà Herode có một ý giết D.C.J., thì 14 vạn 4. nghìn các th́ Innocente ph̉ chịu, vì Vua Herode thì sợ rğ̀ ngằy sau D.C.J. có cướp cuyền m̀h chğ, thì mới đi tìm mà giết khi mới sinh, vì thấy 3. Vua bên Phương đou᷄ có kính chuộng mà tìm đến lặy ng̀, cu᷄̃ như khi thiên hạ thấy Đ. th́ Phapha Lập Dào᷄ D.C.J. lại ở th̀ Roma, là Kẻ chợ th́ Igreja, thì vui mừng, mà các Dào᷄ thì lo buồn, vì lào᷄ ghen ghét, cho nên khi thấy ng̀ đc̣ sự vui thì buồn, là trái điều răn D.C.B. Mà các Dào᷄ trao᷄ nước Hespanha thấy Vua m̀h bàn vuối quan Trều cho đc̣ rước Dào᷄ D.C.J. về như trć, thì các Dào᷄ trao᷄ nước ấy chg̉ biết xấu hổ, vì đău mắt mà chg̉ muốn sự sáng, liền họp nhău mà làm ngăn trở, sao᷄ Vua ấy chg̉ nghe mlời m̀h Tầu, thì rước Dào᷄ D.C.J. về, cu᷄̀ ra một Phượ᷄ Truyền cho dân thì m̀h ca᷄̀ng xấu hổ hơn, vì ngợi khen sự nhân đức Thầy Dào᷄ D.C.J., cu᷄̀ khéo dặy dỗ mà làm ích cho dân, và sự thou᷄ thái mà làm sách, thì các Dào᷄ hợp lại làm một cu᷄̀ chg̉ bằng Dào᷄ D.C.J., cu᷄̀ nói nhiều sự khác hình như làm vậy, cho nên chg̉ nhg̃ là các Dào᷄ trao᷄ nć Hespanha ph̉ thẹn thò, mà lại các Dào᷄ mọi nước bên Phươ᷄ Tây điều xấu hổ, vì đánh lửa thì đău lào᷄ khói.

Rằy nć Phalansa chg̉ còn Dào᷄ nào, thì nói truyện thủâ xưa khi mới Lập Dào᷄ Đức Chúa Jesu thì dân chg̉ muốn, vì muốn theo Đạo thằng Calvino, là Thầy cả bề ngoài trao᷄ nước ấy, cho nên nó đã giết nhiều Thầy Dào᷄ D.C.J., như một lần đã giết 40. Thầy ở ngoài biển, mà con mắt thiêng liêng bà th́ Teresa xem thấy 40. linh hồn ấy lên Blời, mà đội Trều thiên Tử vì Đạo, cu᷄̀ biết rğ̀ trao᷄ 40. thánh ấy thì có một cháu m̀h. Sao᷄ Vua thì chảng theo Đạo rối ấy, liền xin ou᷄ th́ Ignacio, thì ng̀ sai Thầy cả Paschasio là bạn thứ 9. m̀h sang nước Phalansa, mà Lập nhà Dào᷄, cu᷄̀ ở th̀ Paris cho đến khi qua đời, thì nhiều ng̀ nước ấy đã giở lại Đạo thật, còn bao nhiêu chg̉ giở lại, mà cứ theo Đạo rối, thì nam 1585. Vua nước ấy truyền giết trao᷄ một đêm thì chết hết. Sao᷄ đến khi phá Dào᷄ D.C.J., mà thiếu kẻ dặy dỗ, thì nó lại maọc ra mà làm luạn, cu᷄̀ giết Vua m̀h. Sự ấy chg̉ nhg̃ là ng̀ nước ấy xưng ra, mà lại Phượ᷄ Truyền Vua Hespanho đã nói rğ̀: Bởi vì phá Dào᷄ D.C.J. thì nhiều Vua Chúa Phươ᷄ Tây mất nước.

Sao᷄ le nhg̃ Thầy cả Phalansa cu᷄̀ Hespanho ở Anam, thì nói xấu cho Dào᷄ D.C.J., vì muốn lấy bổn đạo, như rğ̀: Rằy ou᷄ th́ Ignacio chảng còn sáng trć mặt D.C.B., thì ph̉ biết, dù mà Dào᷄ D.C.J. chg̉ còn, thì cou᷄ nghiệp ou᷄ thánh Ignacio cu᷄̃ chg̉ mất. Cu᷄̀ rğ̀: Dào᷄ xưa, Thầy Dào᷄ xưa. Sao᷄ le tiếng nước ng̀ thì cứ nói rằng: Da Companhia de Jesus, cu᷄̀ Jesuitas. nghĩa là Dào᷄ D.C.J., cu᷄̀ Thầy Dào᷄ D.C.J. Lại bỏ vạ cho bổn đạo một tiếng rất nặng rğ̀: Chg̉ vơng mlơi Đ. th́ Phapha, mà chg̉ nói đến sự Phalansa có mấy năm năy, thì đã bát hai Đ. th́ Phap. về giam, một ou᷄ thì chết rủ tù, mà một ou᷄ thì các nước ph̉ đến đánh tháo, thì ng̀ mới ra khỏi tù. Cho nên ph̉ biết sự đời chg̉ khác gì như sự Đạo, vì khi dân chg̉ muốn quan Trấn ấy, thì khải cho đc̣ ou᷄ Trấn khác, thì chg̉ ai gọi là làm ngụy cu᷄̀ nhà Vương. Cho nên bổn đạo Phươ᷄ Tây thường Tâu D. th́ Phap. thì nhiều Vít vồ ph̉ đòi về Roma, có ou᷄ cu᷄̃ hai ba lần ph̉ đòi, vì khi chg̉ bg̀ lào᷄ bổn đạo địa phận, thì ng̀ ta cáo, mà nước nọ nć kia thì nhiều Vít vồ ph̉ vào tù rạc, thì chg̉ ai gọi bổn đạo nhg̃ địa phận các Vít vồ ấy là kẻ chg̉ vơng mlời Đ. th́ Phap. Có một bổn đạo Anam chg̉ muốn Vít vồ tạm, mà xin Vít vồ chính, thì gọi là chg̉ vơng mlời Đ. th́ Phap. cu᷄̀ là kẻ rối Đạo, chớ nghĩ rğ̀ bổn đạo Anam u mê àm nói nạt. Lại khi muốn làm ngăn trở nơi Macao, thì nói xấu cu᷄̀ Vít vồ th̀ ấy rğ̀: Ta có Thầy cả ra lấy vợ, mà chg̉ nói đến trao᷄ nć Phalansa, vì Anam có một Cụ Bích, sao᷄ le thiên hạ có nhiều, nhất là nć Phalansa, chg̉ nhg̃ là nhiều Thầy cả Bề trao᷄ Bề ngoài, mà lại Vít vồ cu᷄̃ ra lấy vợ, cu᷄̀ làm nhg̃ sự xấu xa thì hơn Cụ Bích, sao᷄ le chg̉ ai là kẻ nói xấu cho m̀h, cu᷄̃ như nhg̃ kẻ giữ việc Judeo cu᷄̀ nhg̃ sác Fariseos điệu một đàn bà lỗi nghĩa vợ chòu᷄ đến trć mặt D.C.J., mà hỏi rğ̀: Đạo ou᷄ th́ Moyses dặy ném đá nhg̃ kẻ có lỗi ấy, thì bây giờ Thầy dặy phạt con nằy thể nào. D.C.J. ở lặng, cu᷄̀ lấy ngón tăy m̀h mà viết dưới đất, đoạn mới phán rğ̀: Ai trao᷄ chúng băy là kẻ chg̉ có tội, thì ném đá trước hết, D.C.J. phán đoạn điều ấy, thì lại nghiêng m̀h xuống đất mà viết. Bấy giờ Escribas cu᷄̀ Fariseos liền trốn ra khỏi nhà thờ, trć hết thì nhg̃ kẻ tuổi tác, sau thì nhg̃ kẻ còn trẻ, vì thăy thẳy điều xét m̀h, mà thấy m̀h có lỗi thì xấu hổ, còn có một con ấy ở lại mà thôi, thì D.C.J. hỏi rğ̀: Nào là nhg̃ kẻ cáo mằy ở đâu, có ai phạt mằy hay khou᷄. Con ấy thưa rğ̀: Chiềng Thầy chg̉ có ai, D.C.J. liền phán rğ̀ chg̉ có ai phạt mằy, thì Tao cu᷄̃ chg̉ luận, thì mằy đi mà đừng phạm tội nữa.

Ấy vậy ai cáo rğ̀: Thầy cả cu᷄̀ bổn đạo Dào᷄ D.C.J. chg̉ vơng mlời Tòa th́, thì cu᷄̃ ph̉ xét m̀h, vì khi Dào᷄ D.C.J. đã mất, thì Tòa th́ nhận lấy chu᷄́ tôi làm con chiên m̀h, mà chg̉ có dặy chu᷄́ tôi ph̉ làm con chiên Dào᷄ ou᷄ thánh Domingô, cu᷄̀ làm con chiên các Thầy cả bề ngoài Phalansa, mà sao hai Vigarios ấy là Vít vồ đất khác đc̣ buộc chúng tôi điều ấy. Lại phải xét Tòa th́ đã biết rğ̀ Dào᷄ D.C.J. mất, thì thiế Thầy cả, cho nên ng̀ dặy rğ̀: ph̉ truyền chức cho ng̀ nhà chu᷄́ tôi làm Thầy cả mà giúp bổn đạo thuộc về Dào᷄ D.C.J. khi trć, mà sao m̀h lại sai đi làm phúc cho bổn đ. Dào᷄ thánh cu᷄̀ Phalansa, vì phô Thầy ấy chg̉ thiếu Thầy cả. Như thể ấy thì m̀h là kẻ chg̉ vơng mlời Tòa thánh, dù giấu đc̣ trć mặt Tòa th́, là ng̀ thế gian, sao᷄ chg̉ giấu đc̣ trć mặt D.C.B., vì thou᷄ biết vô cu᷄̀, mà biết rğ̀ lào᷄ m̀h hướng về đâu, cho nên ra thiệt hại linh hồn ng̀ ta, vì trâu bò húc nhău thì ruồi muỗi ph̉ khốn.

Lại ph̉ biết cu᷄̃ trao᷄ một việc nằy là khi Dào᷄ D.C.J. mất, mà Vít vồ Portugue ở Bác kim chết, thì Tòa th́ ở lặng mà sai Vít vồ m̀h sang nhận lấy con chiên, sao᷄ bổn đạo chg̉ chịu Vít vồ ấy cai m̀h, thì chg̉ ai gọi bổn đạo Đại m̆h là nhg̃ kẻ chg̉ vơng mlời Tòa th́. Có một cậy thần cậy thế, múa mép mà nạt bổn đạo Anam, vì đc loi nhg̃ vạ nọ vạ kia, đời trć có ou᷄ cu᷄̃ gieo vạ, sao᷄ Đức th́ Phapha đã trách qủâ sự ấy, vì bổn đạo Anam hãy còn gọi là bổn đạo mới, cho nên th́ Igreja đã tha cho nhiều sự, mà chg̉ buộc như bổn đạo Phương Tây.

Đến khi Vua Portuguez sai Vít vồ chính m̀h sang đến Kẻ chợ Bác kim, thì Vít vồ Tòa th́ chg̉ còn có ph́ mà cai trị nữa, vì có Chính thì tạm ra như khou᷄. Bởi đấy thì khi Vua đặt Vít vồ Chính cho chu᷄́ tôi, thì Tòa th́ sợ rğ̀ sẽ mất 2. Vít vồ tạm vh, liền chặy thế cách mà làm ngăn trở, vì chg̉ dặm ra mặt. Sao᷄ sự ấy chửa đến kì, vì các D. th́ Phapha đã ban cho Vua nć Portugal làm Quan Thầy bổn đạo bên Phương đou᷄, thì có ph́ mà đặt Vít vồ chính cho bổn đạo, như đã đặt Vít vồ cho Nhật Bản, Bác kim, Nam kim, cu᷄̀ nhiều Vít vồ cả và Phương Thiên Trúc, vì có cou᷄ nghiệp mà đã sai ou᷄ th́ Phanchicô Xavier cu᷄̀ các Thây Dào᷄ D.C.J. sang giảng Đạo Phương đou᷄. Cho nên Vua Phêrô thứ 2. Truyền cho Quan Trấn thăy vì Vua, cu᷄̀ các Quan trấn, và các Vít vồ địa phận bên đou᷄ rğ̀: Ph̉ bênh sự Trậm là Quan Thầy bổn đạo Phương đou᷄. Bởi đấy thì sinh ra một sự rất blớn, vì Đ.th.P. Clem.^te thứ 11. sai ou᷄ Carlos Thomas Maillard de Tournon có chức Patriarca cu᷄̀ Cadinale sang Đại m̀h mà tra xét sự về ou᷄ Khỏu᷄ Tử, năm 1705. thì ou᷄ ấy đến Quảng đou᷄, liền cai bổn đạo cu᷄̃ như con chiên m̀h vậy, sao᷄ đa᷄ng thuộc về dịa phận Vít vồ Macâo. Đến thǵ 8. n. 1707. ou᷄ ấy vào Macâo thì cu᷄̃ muốn cai bổn đ. như Qủa᷄ đou᷄. Sao᷄ Quan Trấn thăy vì ở Gôa đã cou đòu᷄ cu᷄̀ các Quan Trấn, và các Vít vồ rồi Truyền bát ou᷄ Cadinale ấy, cu᷄̀ các Thầy cả Tòa th́ đi vuối ou᷄ ấy mà bỏ vào ngục, dù ou᷄ ấy chặy thế vuối quan Đại m̀h thì cu᷄̃ chg̉ khỏi, sau thì ou᷄ ấy chết trao᷄ tù ở th̀ Macâo, mà Đ. th́ P. chg̉ có qủâ trách Vua Portuguez một điều nào.

Sự ấy cu᷄̀ nhiều sự khác thì đã in vào sâu cho thiên hạ đc̣ biết, chg̉ ph̉ rğ̀ tôi có nghe ai nói truyền khẩu. Cũng như năm 1682. mà Tòa th́ đòi các Thầy Dào᷄ D.C.J. ở nước Anam Đàng trao᷄ Đàng ngoài ph̉ giở về Roma cho hết, cu᷄̀ cấm Bề trên Dào᷄ ta chg̉ đc̣ sai Thầy nào sang Anam mà thăy nhg̃ Thầy đi váng cho đến khi m̀h cho ph́ thì mới đc̣ sai. Sự ấy đã in vào sách Phươ᷄ Tây cho thiên hạ biết, vì làm cách ấy để cho Thầy cả m̀h mới đến đc̣ nhận lấy bổn đao ta, mà kẻ chg̉ biết thì nói rğ̀ Đ. th́ P. đòi về xem mặt. Vì Thầy Dào᷄ D.C.J. chg̉ muốn tỏ sự xấu ấy ra cho bổn đạo biết!

Dặy cách kiệu ảnh 7. sự thươ᷄ khó rất th́ Đức Bà Maria.

Thể thứ 1.

Làm trạo᷄ thể, thì ph̉ có 7. kiệu, mà 7. sự thương khó, cu᷄̀ kiệu đi có thứ tự như 7. thứ ngám 7. sự thương khó, mà Tượng Đức Bà thì mặc áo mùi Rozo, là mùi trậm hay là mùi xanh, mà Dô tùi cu᷄̀ các kẻ đi kiệu, nhất là như mùi áo Tượng, chg̉ có thì mùi thâm mùi tráng, sao᷄ chg̉ đc̣ ăn mặc mùi áo đào đỏ, cho đc̣ tỏ ra có lào᷄ kính 7. sự thương khó rất th́ Đức Bà.

Cách thứ 2.

Là 7. cờ ảnh có 2. mặt, mà mỗi một mặt là một sự thương khó ng̀ thì các mặt bên trước, mà các mặt về sau, thì hình Đức Bà có 7. con dao sác thâu qua vào lào᷄. Ví bằng muốn cho vư᷄̃ vàng thì làm khung khám chạm lạo᷄ chu᷄ quanh, giữa thì là ván, cu᷄̀ phủ vải hai mặt ván 2. bên mà vẻ, thì chg̉ có rách vải, h. là vỡ ván ấy ra, mà muốn cho 2. ng̀ càm, thì ph̉ làm 2. cán dài, cho đc̣ chóu᷄ xuống đất khi nghỉ ở daọc đàng, như kẻ cam Câu rút mà đi kiệu ảnh vậy, sao᷄ Câu rút cu᷄̀ Cờ ảnh thì cứ ở cao khỏi đầu, cho ng̀ ta đc̣ xem thấy. Bằng muốn cho 4. ng̀ kiệu Cờ ảnh, thì ph̉ làm 2. chân vắn mà cám vào kiệu, dù 2. ng̀ càm, h. là 4. ng̀ kiệu Cờ ảnh ấy, thì cu᷄̃ ph̉ có mỗi một Cờ ảnh là 4. đèn lòu᷄, h. là 4. cây nến đốt mà đi 4. gaóc. Dù 7. kiệu Tượng, h. là 7 kiệu Cờ ảnh mặc lào᷄, sao᷄ le sau hết 7. kiệu ấy, thì ph̉ có một kiệu Tượng D.B. có 7. con dao sác thâu qua trao᷄ lào᷄, đoạn Thầy cả mặc áo Capa Rozo mà đi theo kiệu ấy, cu᷄̀ các Thầy ng̀ nhà và quan viên, mà các ng̀ nữ thì ph̉ chia ra cho bg̀ nhău, cu᷄̀ đi theo 7. kiệu trć, vì kẻ hèn thì đi trć, mà kẻ trạo᷄ thì đi sau. Đang khi đi kiệu thì thăy thẳy điều ph̉ lần hạt 7. sự thương khó mà kính rất th́ Đức Bà. Câu rút cu᷄̀ hai chân nến cao thì ph̉ đi trć hết các kiệu, cán Câu rút cùng cán chân nến, thì ph̉ cao bằng nhău, cho kẻ càm đc̣ cám xuống đất khi nghỉ daọc đàng. Khi càm Câu rút đi kiệu thì ph̉ có ảnh chuộc tội, mà giở mặt Tượng về trć, ngằy lễ 7. sự thương khó thì ph̉ có khăn mùi Rozo mà che Tượng chịu nạn, dưới đế Câu rút cu᷄̀ đế 2. chân nến cao cu᷄̀ phủ mùi Rozo mà tòa tuệt ra chu᷄ quanh, cu᷄̀ dài xuống độ một thước kinh.

Thứ 3.

Khi chg̉ làm đc̣ như hai cách trć, thì kiệu một kiệu 7. sự thương khó Đức Bà cu᷄̃ đã đủ, mà biên tên và Họ cho đc̣ ăn mằy ph́ Indu, bằng ph̉ làm nhg̃ việc gì, thì đã có Lề Luật dặy.

Dặy Cách kiệu ảnh Rosario rất th́ D.B. Maria.

Trć hết thì Câu rút có ảnh chuộc tội, mà đế Câu rút cu᷄̀ đế hai chân nến cao, thì ph̉ baọc mùi vaóc tráng, mà 15. kiệu, h. là 15. cờ ảnh, thì các mặt sau điều vẻ Đức Mẹ bòu᷄ Con, mà các mặt trć thì vẻ h. là đi kiệu thì cứ thứ tự như trao᷄ 15. thứ ngám, mà kiệu Tượng rất th́ Đức Mẹ bòu᷄ Con thì đi sau hết các kiệu, cu᷄̀ có Tràng hạt Rosario ở trao᷄ tăy D.C.J. cu᷄̀ rất th́ D.M. như các ảnh vẻ vậy, mà Thầy cả đi theo kiệu thì ph̉ mặc áo Capa mùi tráng cu᷄̃ như áo Tượng Đức Bà vậy. Các kẻ đi kiệu dù nam nữ thì lần hạt Rosario, lại khi đi kiệu Rosario, h. là đi kiệu 7. sự thươ᷄ khó Đức Bà, mà họ chg̉ đủ nến phát, thì ai có nến riêng thì đốt mà càm tăy, chớ tiếc của cu᷄̀ đư᷄̀ thẹn thò vì rất th́ Đức Mẹ, thì ng̀ sẽ phù hộ cho, chg̉ nhg̃ là linh hồn mà lại xác nữa.

Sự kiệu ảnh Phươ᷄ Tây có nhiều cách

Khi kiệu m̀h th́ D.C.J. nğ̀ lễ Santi, thì Vua Chúa, cu᷄̀ các quan Đại thần mới đc̣ cám cột Trường, mà nhiều Câu rút, vì các nhà thờ Thầy cả địa phận, cu᷄̀ các nhà Dào᷄ điều ph̉ đem Câu rút đi mà kiệu m̀h th́. Khi kiệu D.C.J. vác Câu rút các ngằy thứ 6., thì mặc áo hãm m̀h, cu᷄ đi chân khou᷄ chg̉ có hài miệt, và mang lòi tói sắt kéo lê đàng sá, làm cho ng̀ ta đọu᷄ lào᷄ mà ăn năn khaóc laóc. Khi kiệu hãm m̀h mà cầu xin sự gì thì cu᷄̃ mẫu ấy, sao᷄ lại thêm một sự rğ̀, đi đc̣ mấy bước thì lại sấp mình xuống đất, mà khaóc laóc. Sao᷄ khi kiệu mừng lễ thì trạo᷄ thể, như nhg̃ nğ̀ lễ ou᷄ thánh Anđrê, như nğ̀ lễ ou᷄ th Antôn thì kẻ chợ nć Portugal kiệu 18. kiệu sơn son thiếp vàng, vì Dào᷄ ou᷄ th́ Phanchicô là dào᷄ khó kh̆. Sao᷄ le Dào᷄ D.C.J. thì hãy còn để dấu tích lại nơi th̀ Mâco cho đến bây giờ, thì 4. kiệu bạc, cu᷄̀ 4. Tượng th́ Dào᷄ cao blớn mà đúc tuền bạc, vì đến nğ̀ lổ một ou᷄ th́ nào, thì liền kiệu 4. ou᷄ th́ ấy ra, mà đi cả và thành Macao. Phương Tây kiệu ảnh thì đô tùi ng̀ nam, mà kiệu thì rất nặng nề, cu᷄̀ khi nghỉ đâu thì đã có một ng̀ một nạng mà chóu᷄, sao᷄ kiệu Anam ta thì làm thanh thanh mà nhẹ, cu᷄̀ đã có thói kiệu rất th́ Đức Bà thì đô tùi ng̀ nữ, mà Bà nào sang trạo᷄ hơn thì chấp hiệu, những kẻ càm đèn lòu᷄, cu᷄̀ nến sáp mà đi chung quanh kiệu ấy thì cu᷄̃ ng̀ nữ. Vì khi tôi còn bé ở nhà thì đã xem Dào᷄ ou᷄ th́ Augutinh kiệu ảnh ở Làng Kẻ Nam, đến sau tì xem Dào᷄ ou᷄ th́ Domingo kiệu ảnh ở Làng Trung linh. Sao᷄ chg̉ trạo᷄ bàng khi cụ Luiz làm tiệc lễ phục sinh ở Làng Gòi mà kiệu ảnh, vì ngằy thứ 6. trć lễ Lá, thì kiệu 7. sự thương khó rất th́ Đức Bà, mà có 7. con dao sác thâu qua lào᷄ ng̀. Đến nğ̀ thứ 6. lễ sau thì kiệu cất xác rất th́ D.C.J., ở trao᷄ một cái săng the mà để trên đỉnh mồ cho ng̀ ta đc̣ xem thấy, chu᷄ quanh các bợc mồ thì đầy nhg̃ th́ Thiên thần đứng đấy, cu᷄̀ lo buồn mà thươ᷄ Chúa m̀h. Kiệu nằy thì 24. đô tùi ng̀ nam, vì là đòn đại dư, mà kiệu Câu rút đi trć, cu᷄̀ có nhg̃ sự thương khó D.C.J. treo trên ấy thì 12 đô tùi ng̀ nam. Kiệu rất th́ Đức Mẹ đi theo sau mà đưa xác Con, thì 8. đô tùi ng̀ nữ, cu᷄̀ một bà chấp hiệu. Trć kiệu nằy thì nhiều Cờ ảnh th́, mà mỗi một Cờ là hai ng̀ nữ càm, vì có hai cán 60. đèn lòu᷄ thì chia ra các kiệu, cu᷄̀ các Cờ ảnh, mà đô tùi đàn ou᷄ thì ng̀ nam càm đèn lòu᷄, đô tùi đàn bà thì ng̀ nữ. Quan viên mũ áo tráng thì đưa xác, no ven cu᷄̀ đàn bà con trẻ họ nào họ ấy thì theo cờ ảnh họ m̀h mà đaọc kinh. Sau hết thì ng̀ nhà cu᷄̀ Thầy cả theo kiệu Đức Bà. Giai Làng thì canh giờ, cu᷄̀ đáo᷄ đàng đất lưỡng dịch 2. bên, vì kiệu ra ngoài bãi biển. Đến ngằy lễ phục sinh, thì kiệu sóu᷄ lại, bấy giờ bổn đạo mới ăn mặc đào đỏ, khi ấy có 16. khách quan Trấn về đấy, sao᷄ là thì Nhà cả Cóu᷄ Trấn Nam.

Đến năm 1794. mà tôi làm lễ th́ Quan Thầy ở Hà lạn thì cu᷄̃ 3. kiệu, mà 3. họ kiệu kiệu rất th́ D.B., thì Noven hà lạn, kiệu ou᷄ th́ Philiphê, cùng kiệu ou᷄ th́ Jacobe Tou᷄ đồ, thì giai Làng Cẩm hà, cu᷄̀ giai họ Man đời,

Dào᷄ th́ chửa từng thấy kiệu Câu rút, liền cáo Vít vồ, mà Vít vồ cu᷄̃ chg̉ biết, liền hỏi Cụ Luiz, thì ng̀ thưa rğ̀: Nó vác chg̉ nổi, thì nó khiêng Sao᷄ tôi đã thấy kiệu ảnh Chuộc tội nhiều lần, mà cu᷄̃ 12. đô tùi ou᷄ th́ Phanchicô thì qùi trć ảnh, mà D.C.J. thì thou᷄ ra 5. dấu cho ng̀, thì ph̉ có 5. dây đỏ lớn ở 5. dấu Tượng chịu nạn, mà thâu qua vào 5. dấu Tượng ou᷄ th́ Phanchicô để cho con mắt ng̀ ta xem thấy.

Cụ Thao,
Cụ Thiều,
Cụ Cuyền,
Cụ Bỉnh,
Thầy già Lao᷄,
Thầy già Hiển,
Thầy già Miện,
Thầy Lẻ Tuển,
Thầy Liễn,
Thầy Trung,
Thầy Nhân,
Thầy Ngần,
Thầy Thuyên,
Thầy Trạch,
Thầy Tỏu᷄ Đán,
Thầy Túc,
Thầy Vân,
Thầy Cựu,
Thầy Liên,
Thầy Huy,
Thầy Cẩm,
Thầy Bá,
Thầy Tình,
Thầy Nghiêm,
Thầy Quán,
Thầy Nghiện,

Thầy Triết,
Thầy Thuân,
Thầy Khang,
Thầy Tiện,
Thầy Cảnh,
Thầy Khuông,
Thầy Vường,
Thầy Tuên đou᷄,
Thầy Tuên đuài,
Thầy Lưu,
Thầy đồ Luện,
Thầy Lộc,
Thầy Bou᷄,
Thầy Thịnh,
Thầy Thiện,
Thầy Cuyền,
Thầy Đệ,
Thầy Trình,
Thầy Hùng,
Thầy Điều,
Thầy Dược,
Thầy Tạ,
Thầy Lượng,
Thầy Mèn,
Thầy Sen,
Thầy Giám,
Thầy Chạch,

Thầy Lạm,
Thầy Thanh,
Thầy Thạc,
Thầy Mĩ,
Thầy Đạc,
Thầy Hiệu
Thầy Sử,
Thầy Điển,
Cậu Trương,
Văn Lúc,
Văn Thạnh,
Văn Tuên,
Văn Hằng,
Văn Lệ,
Kẻ Sạt.
Ou᷄ bà Thiêm Dự
Ou᷄ bà Trụm Diềm
Ou᷄ bà Thầy Thang
Kẻ Nội.
Ou᷄ Lang Hạt
Ou᷄ bà Huện y
Kẻ Ròu᷄.
Bà Xuân,
Hào Xá.
Ou᷄ đồ Bình,
Ou᷄ đồ Nhất
Ou᷄ đồ Tín

Đou᷄ trều.
Vợ chòu᷄ La᷄ Ngần.
Kim thành.
Cô Nhị,
Xuân diện.
Ou᷄ đồ Bình,
Ou᷄ hiệp Du,
Bà Thiết,
Cô Thuên,
Cô Húng,
Chú Thou᷄,
Thím Tri,
Văn Tuản,
Văn Tuển,
Văn Liêu,
Cô Thiện,
Cô Sự,
Kẻ Chuôn.
Ou᷄ bà cóu᷄ Cẩm,
Kẻ Lựa.
Ou᷄ bà đồ Tào᷄,
Kẻ Man.
Vợ chòu᷄ Thầy Miên
Cái Miên,
Bà Tuần,

Cô Huân,
Cốc Thành.
Ou᷄ Trươ᷄ Duẫn
Trang hậu.
Ou᷄ Trương Qùi,
Cô Ne,
Cuần anh.
Ou᷄ bà điện Xuền,
Đou᷄ cường.
Bà phó Luật,
Đou᷄ biên.
Vợ chòu᷄ Thầy Bảng
Vợ chòu᷄ cai Châu,
Huành từ.
Ou᷄ Trương Huằng
Cam mộc.
Vợ chòu᷄ xã Khán,
Hà lạn.
Ou᷄ Lang Cơ,
Cô Xuê,
Kẻ mèn.
Bà Khou᷄,
Kẻ Nê.

Vợ chòu᷄ ou᷄ Đại
Vợ chòu᷄ bố Đại
Vợ chòu᷄ xã Thanh
Bà xã Thái,
Xã thái,
Cô xã Thái,
Bà Bởng,
Cô Nhường,
Bá Dật,
Mẹ Bíp,
Kẻ thứa.
Thầy Huân,
Ou᷄ bà huện Vịnh
Vợ chòu᷄ tú Ngọ,
Ou᷄ tú Mậu,
Vợ chòu᷄ la᷄ Càm
Cô Tỉn,
Ou᷄ Uý,
Bà Đôi,
Mẹ Đài,
Kẻ bát.
Bà sở Khua,
Họ ba dừa.
Cậu Đơn blớn,

Cậu Đơn bé,
Mẹ Đơn.
Kẻ chợ.
Vợ chòu᷄ nho Thái
Con nho Thái,
Rể nho Thái,
Vợ chòu᷄ nho Tú,
Vợ chòu᷄ tri Cơm,
Vợ chòu᷄ đồ Tuại,
Cô Lẻ,
Bà cai Na,
Cô Siêng,
Dù Vơn.
Phố An lang.
Vợ chòu᷄ ou᷄ Diễm
Vợ chòu᷄ Thầy Diễm
Chú Ba,
La phù.
Chú Viên,
Chú mần Thou᷄,

Các tên nằy thì 2 Thầy ở Macao gưởi sa᷄

Mátcô,
Vento,
Jose,
Aucutinh,
Antao᷄,
Joao᷄,
Silivete,
Ninpha,
Anna mẹ Duệt
Mata mẹ Huân
Anna,
Igne,
Lucia,
Igne,
Bấy nhiêu tên thì đã biên vào sổ họ Rosario ở nhà thờ Sacramento Kẻ chợ Lisboa. Còn các tên khác thì các Thầy có biên, sao᷄ tôi chg̉ sao vào sách này, vì chg̉ biết cho tỏ.

Sổ sang biên các tiền của chung.

Chg̉ kể 3. lượt trước, là khi Thầy Trung cu᷄̀ Thầy Nhân sang Macao lần thứ 1., cu᷄̀ Thầy Ngần sang lần thứ 2., và Bỉnh tôi cu᷄̀ Thầy Liễn sang lần thứ 3., vì 3. lần ấy gọp lại đc̣ độ 10. nén vàng, mà phú cho Thầy Liễn cu᷄̀ Thầy Nhân trẩy sang Gôa, thì kẻ cướp Phalansa đã lấy hết, mà giở về tăy khou᷄, cu᷄̀ chg̉ kể lượt Thầy Thuyên sang Macao lần thứ 5., cu᷄̀ Thầy Trạch sang lần thứ 6., vì bấy lâu đã tiêu dùng, cu᷄̀ chg̉ kể nửa phần tiền bạc cu᷄̀ độ một tram rưởi tâm vải thâm tôi đem sang Macao lượt thứ 4., mà để lại đấy cho Thầy Liễn, vì bao nhiêu của tôi để lại đấy, h. là của Thầy Thuyên Thầy Trạch đem sang, thì đã sở tổn thuốc men cho Thầy Liễn, cu᷄̀ làm việc cho Thầy ấy khi qua đời thì hết 200. đòu᷄ bạc pataca, mà 589. đòu᷄ rưởi bạc patacas các Thầy ấy để gưởi ở tăy cụ Rodrigo là Thầy cả giữ việc thou᷄ sự th̀ Macao, thì Vít vồ Manoel đã lấy mất ngằy 13. thǵ giêng nam 1804. ấy là hai lần chúng tôi ph̉ kẻ cướp thủy cu᷄̀ kẻ cướp vã, và khi thuê Tầu Macao cho hai Thầy trẩy sang Gôa thì hết 120. đòu᷄ bạc patacas. Bây giờ kể nửa phần tiền bạc lượt thứ 4. tôi trẩy sang Macao, cùng đem sang Phương Tây mà thôi. Trć hết 15. tấm the hoa, cu᷄̀ một cái hòm ngà, cu᷄̀ mấy cái quạt, và mấy cái lược thì tiến Đức Vua là của nước ta. Mấy tấm vải tráng cùng mấy tấm thâm, thì lưỡi Quan blớn, cu᷄̀ Đức Patriarca, Cadinale, là Vít vồ th̀ Kẻ chợ nước Portugal, cu᷄̀ mua mấy hòm chè ở dưới Tầu đem lên làm quà. Bốn ng̀ vượt biển 6. tháng, mà thăy đổi 2. chiếc, thì chg̉ mất một đòu᷄ tiền nào, vì hai Chúa Tầu điều cho ăn uống cu᷄̀ chg̉ lấy cou᷄, Chúa Tầu Inglez cu᷄̃ như Chúa Tàu Portuguez, vì lào᷄ thương xót, mà ai bệnh nạn thì thuốc men, cu᷄̀ có lào᷄ xem saóc. Sao᷄ cu᷄̃ ph̉ sở tổn hết mấy đòu᷄ bạc, vì thuê Thuyền khách ở Macao mà ra đón Tầu, cu᷄̀ khi đến th̀ Santa Helena mà thuê Thuyền đi có việc, và mua lại ng̀ ta ở trao᷄ Tầu một cái hòm để mà đựng đồ, kẻo tiền bạc cuấn ở trao᷄ m̀h thì chg̉ giữ đc̣, mà vải vaóc thì hư đi, vì khi đi thì trốn, cho nên chg̉ dám đem hòm siểng. Khi đến Kẻ chợ nước Portugal, tức thì ph̉ sở tổn hết 10. đòu᷄ vàng Peça, vì ph̉ thuê xe ngựa mà chặy vào cửa quan nọ quan kia, cho ng̀ đọu᷄ đạt đến nhà Vương, thì mới đc̣ vào chầu mà Tâu, bấy giờ Đức Vua ban cửa ban nhà cho mà ở, phát lang cho mà ăn mặc cu᷄̀ mọi sự dùng, thì chg̉ thiếu sự gì, đi đâu thì xe ngựa, mà có đầy tớ dọn giường dọn chiếu, cu᷄̀ kẻ xép cuần xép áo điều ph̉ blả cou᷄ cho nó, vì giường thì nhg̃ chăn cu᷄̀ đệm, mà vải thăy vì chiếu, áo thì nhiều, vì cuần áo tráng lót thịt thì mọi tuần lễ ph̉ thăy đổi mà giặt, thì đã có thợ giặt áo, thợ cạo râu mỗi một tuần lễ thì hai lần ph̉ đến mà cạo râu. Lại ai có bệnh thì ăn thịt gà, một bữa là nửa con, mà một con gà là quan mốt quan hai, hai Thầy thuốc xem mạch thì đến cho liên, Thầy thứ nhất đến thăm mỗi một lần 2. quan 6. tiền 40. Thầy thứ nhì mỗi một lần đến thăm là 1. quan 3. tiền 20. đòu᷄ cou᷄, mà khi gọi 2. Thầy thuốc khác đến cou᷄ đòu᷄ vuối Thầy thuốc nhất ấy một lần, thì ph̉ blả cou᷄ cho cả và ba, mỗi một ng̀ là 8. quan, mà 3. ng̀ thì 24. quan. Thuốc men thì đàng khác, vì Thầy mạch cứ viết bài, mà ng̀ nhà có bệnh đem cho hàng thuốc làm, ph̉ bao nhiều tiền thì kẻ liệt blả nó. Lại thói nước ng̀ khi Thầy thuốc bảo việc gì, thì nhà liệt ph̉ làm, cho nên ou᷄ ấy bảo đi đến mạch nước mỏ sắt mà tám cu᷄̀ uống, dù cách Kẻ chợ 2. ngằy đàng thì chúng tôi cu᷄̃ ph̉ đi 6., 7. lần, mà mỗi một lần thì hơn một tháng, cu᷄̀ ph̉ thuê cửa thuê nhà mà ở, thuê đầy tớ mua chác, nấu nướng dọn dẹp cho mà ăn, lại nhg̃ kẻ giữ việc giúp ng̀ ta tám, cu᷄̀ kẻ giữ việc múc nước cho ng̀ ta uống, đến khi trẩy thì ai cu᷄̃ ph̉ blả cou᷄ cho nó, vì thiên hạ kéo đến đấy thì nhiều, cho nên mắt mỏ cửa nhà, đồ ăn uống thì rẻ hơn Kẻ chợ, vì miền ấy đem đến bán, sao᷄ nhà thì mắt, vì ng̀ ta trú một Làng có mặch nước mà thôi. Khi chu᷄́ tôi đi cả và 4. ng̀, thì ph̉ 2. cái xe, cu᷄̀ nuôi đầy tớ xe, mà ph̉ blả cou᷄ cho Chúa nhà nó 8. ngằy xe, mà mỗi một ngằy xe ít là 6. quan, mà 8. ngằy thì là 48. quan tiền. Có khi cu᷄̃ 7., hay là 8. quan một nğ̀, xe đi trao᷄ thành thì 4. quan, mà khi mắt thì 5. quan, sao᷄ ra ngoài thành thì mắt, vì ai cu᷄̃ đem hòm siểng cu᷄̀ đồ dùng m̀h đi thì chở nặng, mà đàng sá khấp khểng thì ngựa khó nhaọc. Có lần chu᷄́ tôi cu᷄̃ đi 2. ng̀, hay là một, mà tôi thì đã đi 4. lần, sao᷄ ơn trạo᷄ D.C.B. mà tôi chg̉ ph̉ tám cu᷄̀ chg̉ ph̉ uống nước mỏ sắt ấy, một đi coi saóc kẻ liệt, cu᷄̀ làm bạn vuối anh em mà thôi. Khi Thầy Nhân ph̉ bệnh phù thì Thầy thuốc bảo mua rượu khác thường, 4. tiền một lọ, cu᷄̀ truyền uống một ngằy 2. lọ, mà uống hết độ một tram lọ liền khỏi bệnh phù, đến khi uống nước mỏ sắt, liền nổi cái cái lên cu᷄̀ ra mỏi mà chg̉ dất, ph̉ bệnh ấy độ 3. năm, mà mỗi một ngằy là một con gà mái, dù ăn chg̉ hết mà cho ai thì mặc lào᷄, có khi Thầy thuốc cu᷄̃ bảo mua cái rùa, hay là cái ba ba, thì mắt hơn gà, có khi cu᷄̃ bảo mua Jalea, thì 3., 4. quan tiền mới đc̣ một bát, cu᷄̀ uống sữa ng̀, thì cu᷄̃ ph̉ mua, mà bệnh Thầy ấy cu᷄̃ ph̉ cou᷄ đòu᷄ 3. Thầy thuốc Đốc tô rê là nhg̃ Thầy thou᷄ thái. Sao᷄ ý D.C.B. đã định, thì nğ̀ 23. thǵ 11. nam 1802. thì Thầy ấy liền qua đời, bấy giờ các Thầy Dào᷄ ou᷄ th́ Philiphê nguyện Officio cu᷄̀ làm lễ Miſsa cu᷄̀ lễ mồ và cất xac mà tang ở nhà Đức bà tên là Das Neceſsidades. Đoạn chu᷄́ tôi mới đi Tâu Đức Vua, thì ng̀ ban cho nh̀ lễ Miſ.

Thầy Ngần thì ph̉ bệnh độ 15. năm, vì một hai khi khỏe, lại một hai khi bệnh, thì cu᷄̃ một bệnh nhiều lần ngất đi như bệnh đọu᷄ kinh, cu᷄̀ đău đớn trao᷄ m̀h mà co tăy lại, vì khí Phương Tây thì rét, cho nên nhiều ng̀ ta sinh ra đất ấy cu᷄̃ ph̉ bệnh ấy, phương chi ng̀ Phươ᷄ đou᷄ thì ít mắu hơn ng̀ Phươ᷄ Tây, vì rét lắm mà sinh ra bẹnh ấy, thì có nh̀. ng̀ co chân tăy lại mà ra què quạt, có năm nhiều ng̀ khỏe mặnh đang đi đàng trao᷄ Kẻ chợ thì ngã ra mà chết mọi xó, vì rét mà chịu chg̉ đc̣. Sự thuốc men Thầy Ngần thì sở tổn hơn Thầy Nhân, vì nhiều năm ph̉ bệnh, hết Thầy thuốc Đốc tô rê nọ, thì Thầy thuốc Đốc tô rê kia, có khi cu᷄̃ hai bà Thầy thuốc đến làm một, sao᷄ chg̉ Đốc tô rê nào chữa đc̣, thì ngằy 21. thǵ 5. năm 1817. liền qua đời, mà táng ở nhà Đức Chúa Epirito S.^to trao᷄ th̀ Lisboa, vì ngằy 19. thǵ 6. n. 1807. thì Đức Vua ban cho chúng tôi đến ở nhà ấy, là nhà chính Dào᷄ ou᷄ th́ Philiphê, như ý chu᷄́ tôi muốn, mà cuối nam ấy thì ng̀ ph̉ chặy giặc Phalansa mà sang Thế giái mới. Sao᷄ lang thực thì nhà kho cứ phát cho chu᷄́ tôi cu᷄̃ như khi ng̀ ở nhà.

Bệnh thấp Thầy Tru᷄, là bệnh cũ khi còn ở Anam, mà Thầy thuốc nước ta thì cấm các kẻ có bệnh thấp chg̉ đc̣ ăn thịt bò, sao᷄ Thầy thuốc nước ng̀ thì chg̉ nói đến sự ấy, một cấm các kẻ liệt chg̉ được ăn cá, mà ăn thịt bò, vì Phương Tây chg̉ có Trâu, thì cứ ăn thịt bò quanh năm, mà thịt lợn thì có mùa, thịt chiên thịt dê thì cu᷄̃ từng khi, ấy là Kẻ chợ, sao᷄ kẻ quê thì ăn quanh năm, vì bò thì đánh ra Kẻ chợ, mà m̀h thì ăn nhg̃ gióu᷄ vật nhỏ mọn. Cho nên Thầy Trung thêm bệnh khi hẵy còn ở dưới Tầu, vì ăn thịt bò muối mặn 6. tháng. Đến khi lên đất mà ăn thịt bò tươi, thì nó phát ra mà lở cả và hai chân, cu᷄̀ chẳy nước vàng ra cho liên, mà khi nó chg̉ chẳy, liền ra sốt rét mà ph nằm ở trên giường, khi thì 5., 10. ngằy, cu᷄̀ một hai tháng, thì cu᷄̃ ph̉ sở tổn nhiều thuốc men, cu᷄̀ blả cou᷄ cho Thầy thuốc, như đã nói trć. Bò nước ng̀ thì blớn hơn trâu nước ta, mà khi giết thì lột da, cu᷄̀ chg̉ lấy tiết, lợn thì tùi cu᷄̃ lấy tiết mà làm dồi. Bán thì cứ cân, mà tính cả xương, cho nên khi nhà Dào᷄ đi mua thì cứ suát, mỗi một ng̀ một bữa một cân, thì còn 8. lạng, hay là kém, vì nhg̃ xương, bữa tối thì thường ăn chân bò, lưỡi bò, aóc bò, sao᷄ ăn gióu᷄ gì thì chỉ một gióu᷄ ấy, chân thì một ng̀ là nửa, lưỡi thì cắt khuanh mang mà chia ra từng phần, aóc thì xào vuối trứng mà xúc từng đĩa. Ai muốn ăn trứng gà bữa trưa thì cho 3. cái, mà bữa tối thì 2., Trứng gà khi rẻ thì 10. đòu᷄, 12. hay là 15., mà có khi cu᷄̃ 30. đòu᷄ một trứng, mà chg̉ bán trứng vịt, vì ai có nuôi một hai cái vịt thì để cho gà ấp trứng lấy con mà bán vịt, ít là 6. tiền 40. đòu᷄ một cái. Ngằy nào ăn cá bé thì 5., 7. con mà cá blớn thì một ng̀ một khúc dài, bánh thì là thói nước ng̀, mà cơm thì mọi ngằy mọi có như ta, rượu nho thì để ở trć mặt như nước mà mặc ý ai uống, hoa qủa thì mọi bữa mọi có, nhất là cam thì lắm, vì trao᷄ một năm là 6. tháng ăn cam, mà một ng̀ là hai ba quả cu᷄̀ chg̉ ăn vỏ, ấy là nhg̃ ngằy thường, sao᷄ ngằy lễ trạo᷄, hay là khi có tiệc thì thêm nhiều gióu᷄, một ng̀ là 15., 20. đĩa. Cam thì lấy gióu᷄ bởi nước Đại mh mà đem về, sao᷄ Phươ᷄ Tây dễ blòu᷄ thì hoa ra lắm, vì chém ngành mà cắm xuống đất liền maọc rể tức thì, cu᷄̀ chg̉ có sâu đục cây như cam nước ta. Bây giờ Vua Portuguez lại lấy gióu᷄ chè nć Đại mh cu᷄̀ đem nhiều ng̀ nước ấy về, để cho nó blòu᷄ chè trao᷄ một vườn Dào᷄ D.C.J. ở Thế giái mới. Vườn ấy khi còn Thầy Dào᷄ D.C.J. ở đấy, thì hai nghìn đầy tớ làm vườn, mà khi đã hết mùa mằu vật, thì cho ph́ trâu bò ng̀ ta vào ăn mà lấy thuế, trao᷄ một ngằy một đêm, thì nộp mỗi một con trâu bò lừa ngựa là một đòu᷄ Vintem, thì là 20. đòu᷄ tiền nước ta, mà một năm thì đc̣ 24. nghìn đòu᷄ bạc thuế, là độ hai nghìn quan tiền thuế trâu bò, vì rọu᷄ thì 10. dạm, mà đi chu᷄ quanh thì 40. dạm, cu᷄̀ có tường lũy. Cho nên Vua nć Inglez sai Sứ đến xin vườn ấy, sao᷄ Vua Portuguez chg̉ cho, thì là hai Vua ấy điều có lào᷄ tham, một Vua thì muốn lấy đất ng̀ ta để mà Lập thành cho dân m̀h ở, một Vua thì muốn giữ lấy vườn Dào᷄ D.C.J. để mà giòu᷄ chè, là khi Đ. th́ Phapha đã Lập Dào᷄ D.C.J. lại ở th̀ Roma, cu᷄̀ sai Sứ đến khuyên rğ̀ chịu lấy Dào᷄ D.C.J. trao᷄ địa phận mình, để cho các Thầy đc̣ đi giảng Đạo, thì m̀h chg̉ muốn, liền truyền cho quan Trấn th̀ Macao lấy gióu᷄ chè, cu᷄̀ rước 120. cuân khách đem sang, để cho nó dặy cách giòu᷄ chè cu᷄̀ làm chè tầu như nước Đại mh. Bởi vì các quan đã nhận lấy vườn ruộng Dào᷄ D.C.J. trao᷄ nć Portugal mà chg̉ muốn blả, thì cu᷄̃ Tâu Vua mh̀ làm như vậy, kẻo rước Dào᷄ D.C.J. về thì lại ph̉ nhả ra, cho nên D.C.B. phạt thăy thẳy, vì Vua thì chg̉ đc̣ cai trị, mà các quan thì ra khou᷄, vì nhg̃ đứa hèn trao᷄ nước thì dậy lên mà lập Tòa cai trị, họp nhău ở nhà chu᷄́ tôi ở khi trć, cu᷄̀ bát các quan nhg̃ kẻ có tiếng đem đi giam, Vua về thì làm vì, ou᷄ Huàng con cả thì một phần địa phận m̀h ở Thế giái mới giữ lấy làm Vua riêng, mà nhiều phần khác thì muốn biệt ra, vì các đất Phươ᷄ Thế giái mới thuộc về Vua Portuguez cai trị khi trć điều chg̉ muốn Tòa mới Lập cai trị nó. Dù nhiều ng̀ trao᷄ Tòa ấy là nhg̃ kẻ nghịch cu᷄̀ th́ Igreja, vì nó phá phách sự Đạo, sao᷄ Đ. th́ Phapha cu᷄̃ ph̉ chiều, vì nó xin cho nước Portugal đc̣ ăn thịt mùa chăy cu᷄̀ các ngằy kiêng, thì Đ. th́ P. ban cho 6. năm, sao᷄ nhg̃ kẻ kính mến thì chg̉ ăn thịt nhg̃ ngằy kiêng, vì Bulla tha ph́ mà chg̉ có buộc rğ̀ ph̉ ăn. Sao᷄ còn trou᷄ Thượ᷄ vị Ruſsia sẽ đến cứu lấy Vua Hespanho, cu᷄̀ Vua Portuguez như đã cứu lấy Vua Phalansa, mà ý D.C.B. thì chửa biết, vì ou᷄ Vua ấy đã phá Dào᷄ D.C.J. làm cho thiệt hại bổn đạo Phương đou᷄, mà m̀h lại chg̉ muốn chịu lấy, thì Đ. th́ Phapha chg̉ dám sai Thầy Dào᷄ D.C.J. sang, vì nh̀. Đức th́ P. đời trć đã ban cho Vua nước Portugal làm Quan Thầy mà coi saóc bổn đạo Phươ᷄ đou᷄, cho nên Đ. th́ Phap. Pio thứ 7. bảo rğ̀: Ng̀ là Quan Thầy coi saóc bổn đạo Phương đou᷄, thì ph̉ lo liệu cho linh hồn ng̀ ta. Đ. th́ P. có ý nói làm vậy, mà có chối, thì ng̀ liền sai Thầy Dào᷄ D.C.J. sang Phương đou᷄ mà giảng Đạo, sao᷄ Vua Joao᷄ thứ 6. chảng chối, cu᷄̀ thưa rğ̀ m̀h sẽ lo liệu. Liền làm nhiều Sắc chỉ mà gưởi về cho các Dào᷄ trao᷄ nước Portugal mà giảng Đạo thì kê tên m̀h vào sổ, để Vua phát lang cu᷄̀ phát tiền hành lý, sao᷄ các Dào᷄ chg̉ thấy một ng̀ nào thưa lại, ấy là n. 1819. Đến nam 1820. thì Vua Joao᷄ thứ 6. lại làm Sác chỉ khác mà truyền cho các Dào᷄ trao᷄ nć Portugal rğ̀: Ai muốn sang Thế giái mới mà giảng Đạo thì sang, thì cu᷄̃ chg̉ có một Thầy Dào᷄ nào muốn đi giảng Đạo, vì muốn ở trao᷄ nước cu᷄̀ trao᷄ nhà Dào᷄ m̀h cho đc̣ thao᷄ thả. Sao᷄ bởi vì phô Thầy ấy ghét Dào᷄ D.C.J., thì thường nói rğ̀: Chg̉ nhg̃ một Dào᷄ D.C.J. mà thôi, ví bằng Đức Vua có sai, thì Dào᷄ chu᷄́ tôi cu᷄̃ biết đi giảng Dào᷄. Phô Thầy ấy thường nói múa mép làm vậy, vì lào᷄ ghen ghét Dào᷄ D.C.J., sao᷄ le khi Vua gọi đến Dào᷄ minh, thì thăy thẳy điều ngậm miệng lại mà chg̉ thưa, cu᷄̃ như các Dào᷄ xem thấy Bulla D. th́ Phapha Pio thứ 7. Lập Dào᷄ D.C.J. lại ở th̀ Roma, cu᷄̀ Phượng Truyền Vua Hespanho blả Dào᷄ D.C.J. lại trao᷄ địa phận m̀h điều ngợi khen sự thou᷄ thái Dào᷄ D.C.J. làm sách, thì m̀h chê bác, sao᷄ chg̉ có Dào᷄ nào trao᷄ thế gian này là chg̉ dùng sách Thầy Dào᷄ D.C.J. làm, sao᷄ le vì sự ghen ghét thì ngất trí khôn, dù đã có tên kẻ làm sách in vào đấy, thì cu᷄̃ chg̉ nhớ đến sách ấy là sách Thầy Dào᷄ D.C.J. làm. Chg̉ ph u mê như ng̀ nhà Dào᷄ thánh khi xem sách tháng thì gọi là sách ta, mà ng̀ nhà Bổn cuốc thì nói rğ̀: Sách Cuyển thất Cuyển bát thì Thầy cả Bổn cuốc làm, mà chg̉ biết rğ̀ còn thiếu 8. Cuyển nữa, là 10. Cuyển Đức Chúa Jesu, cu᷄̀ chg̉ biết nghĩa chữ chua đầu sách rğ̀: Jeronimo Hội Sĩ Mai ô thuật. Hoạc ai có hồ nghi, thì tôi cắt nghĩa tiếng ấy, thể nằy rğ̀: Thầy Dào᷄ D.C.J. tên là Jeronimo Maiorica làm sách ấy, cu᷄̀ nhiều sách khác tiếng nć Anam, thì đã chép trao᷄ Truyện ng̀ mà in ra ở th̀ Roma, làm một cu᷄̀ Truyện Thầy cả Alexandre Rhode, là kẻ đến giảng Đạo trć hết, mà ou᷄ nào làm nhg̃ việc gì trao᷄ nước Anam, thì chép vào Truyện ou᷄ ấy, để cho thiên hạ đc̣ biết nhg̃ cou᷄ nghiệp ng̀ đã làm ở trao᷄ nước ta Thầy cả Jeronimo thì qua đời ngằy 27. thǵ giêng năm 1656., mà Thầy cả Alexandre thì qua đời ngằy mòu᷄ 5. tháng 11. năm 1660. Hai ou᷄ điều giảng Đạo nước Nhật bản, nước Champa, mà nước Anam thì Đàng trao᷄ chí Đàng ngoài.

Lại khi quan Marquen de Bombar phá Dào᷄ D.C.J. trao᷄ địa phận Vua Portuguez, thì nói rğ̀ chg̉ có Dào᷄ D.C.J. đi giảng Đạo, thì sẽ sai Dào᷄ khác. Mà 63. năm nay thì đã sai Dào᷄ nào đi gia᷄̉ Đạo Phươ᷄ đou᷄, Phươ᷄ nam, Phươ᷄ bắc là địa phận m̀h, dù mà có sai Dào᷄ ou᷄ thánh Vicente Bảo lộc sang Phươ᷄ đou᷄ thì làm đí gì, vì Vua ban cho 4. nhà Dào᷄ Đức Chúa Jesu, thì bỏ nhà Dào᷄ ở th̀ Gôa mà sang ở nhà Dào᷄ th̀ Macao, còn hai nhà Dào᷄ ở trên Kẻ chợ Bác kinh thì blớn, vì mỗi một nhà thờ là 9. Bàn độc, cu᷄̀ có Tòa m̀h th́, mà đèn nến đốt thâu ngằy thâu đêm như các nhà thờ Phương Tây, mà Vua phú cho m̀h đã 30. nam năy, thì mới có 3. Thầy Dào᷄ ấy vào đến nước Đại mh, cu᷄̀ xem thấy nhg̃ việc Thầy Dào᷄ D.C.J. làm vậy, thì nói rğ̀: Chúng tôi cu᷄̃ làm như Dào᷄ D.C.J., cho nên có một Thầy cả Bề ngoài ở Kẻ chợ Bác kim mà về, thì nói rğ̀: Việc nó làm chg̉ bằng việc Thầy Irmao᷄ Dào᷄ D.C.J., mà lại nói rğ̀ làm như việc Thầy cả Dào᷄ D.C.J., vì việc Thầy Irmao᷄ Dào᷄ D.C.J. làm để lại ở Kẻ chợ Bác kim, thì nước Đại mh lấy làm lạ, mà ai xem thấy thì cu᷄̃ ngợi khen, cu᷄̀ đc̣ tiếng cho ng̀ Phươ᷄ Tây. Lại khi Thầy cả ấy sang cu᷄̀ Vít vồ Bác kim, thì hãy còn 5., 3. Thầy Dào᷄ D.C.J., mà thấy các quan yêu chuộng, Thượ᷄ vị thì thị dùng, mà khi ng̀ muốn chữa nhà thờ liền Tâu, thì Thượ᷄ vị chịu sở tổn, mà khi ou᷄ nào qua đời, thì Thượ᷄ vị liền ban tiền bạc cho mà tóu᷄ táng, sự ấy là tỏ ra lào᷄ thươ᷄ yêu khi sóu᷄ và khi chết.

Sao᷄ le khi Thầy Dào᷄ ou᷄ th́ Vicente sang, là nhg̃ ng̀ non nớt, thì các quan khinh dể, vì chg̉ thấy năng ra vào chầu chực Nhà Vương, liền Tâu sự cấm Đạo, cu᷄̀ truyền cho đầy tớ m̀h đốt trộm ban đêm, thì chắy mất một nhà thờ, mà hai nhà Dào᷄ cu᷄̀ hai nhà thờ ấy, thì còn lang để lại cho đến mây giờ, mà nuôi các Thầy Dào᷄ ou᷄ th́ Vicente, vì khi vua Jose phá Dào᷄ D.C.J., thì chg̉ đc̣ vào đấy mà bắt Thầy Dào᷄, cu᷄̀ thu lấy của ấy như nhg̃ đất m̀h cai trị, mà Dào᷄ th́ cu᷄̀ Bổn cuốc thì cu᷄̃ chg̉ dám đến đấy mà nhận lấy của Thầy Dào᷄ D.C.J. như nước Anam, vì Thượng vị còn coi saóc, mà bổn đạo thì có sức lực, cho nên khi mất Dào᷄ D.C.J., mà Vít vồ Bác kim là Thầy Dào᷄ D.C.J. cu᷄̃ qua đời, thì Tòa th́ sai Vít vồ Italia đến đấy, cu᷄̃ như Vít vồ Phalansa cu᷄̀ Vít vồ Hespanho ở nước Anam ta vậy, sao᷄ bổn đạo Bác kim chg̉ chịu Vít vồ Tòa th́, vì chg̉ ph̉ là Vít vồ địa phận, cho nên Thượng vị Càn lao᷄ ph̉ làm thư cho Vua Portuguez, khi Vua ấy đc̣ thư Thượng vị, liền Trình Đ. th́ Phapha Pio thứ 6., thì Tòa th́ liền ngậm miệng lại, mà chg̉ dám làm ngăn trở như việc bổn đạo Anam. Bấy giờ Vua liền chọn Thầy cả Joao᷄ Faustino, làm Vít vồ Bác kim, cu᷄̀ truyền làm Sác chỉ mà đem đến nhà Dào᷄ ou᷄ th́ Philiphê Neris, sao᷄ Thầy cả ấy khaóc laóc mà cáo từ, vì chg̉ muốn sự sang trạo᷄, tôi đã biết Thầy cả ấy, cu᷄̀ ở vuối ng̀ trao᷄ một nhà nhiều năm. Cho nên Vua mới chọn Thầy cả Alexandre Dào᷄ th́ Phanchicô làm Vít vồ Bác kim, mà khi ng̀ sang đến nơi, tì Vít vồ Tòa th́ mất cuyền mất ph́, vì là Vít vồ tạm, mà khi có Vít vồ chính, thì tạm ra khou᷄, vì là Lề luật th́ Igreja, thì Vít vồ chính bảo Vít vồ Tòa th́ rğ̀: Có muốn ở đấy mà giúp việc thì ng̀ cho ph́, mà chg̉ muốn thì đi, vì ng̀ chg̉ muốn đuổi đi, cu᷄̀ chg̉ muốn ép ở lại, sao᷄ thì Vít vồ Tòa th́ qua đời.

Đến năm 1800. có lẻ, thì Vít vồ Portuguez ph̉ bệnh bất tuại, liền làm thư gưởi về cho Vua m̀h, xin chọn Vít vồ khac để nối cuyền m̀h, vì m̀h chg̉ sóu᷄ đc̣ lâu, thì Vua liền đặt hai Vít vồ trao᷄ một trật, mà cu᷄̃ là Thầy Dào᷄ ou᷄ th́ Vicente, Thầy cả Caetano Pires thì làm Vít vồ Nam kim, mà Thầy cả Joaquim Saraiva thì làm Vít vồ Bác kim. Vít vồ Nam kim khi ấy đã ở Kẻ chợ Bác kim, mà khi đc̣ Sác chỉ Nhà Vươ᷄, cu᷄̀ Bulla Đ. th́ Phapha ban cho m̀h làm Vít vồ chính Nam kim, thì chg̉ ra được mà về Xứ m̀h cu᷄̀ con chiên. Mà Vít vồ Bác kim khi ấy ở nć Portugal, liền trẩy sang Macao, khi đến đấy thì cu᷄̃ chg̉ vào đc̣ Bác kim, vì ph̉ thì cấm Đạo, mà ở lại đấy đc̣ mấy năm, thì ng̀ liền qua đời ở th̀ Macao.

Khi trć còn Dào᷄ D.C.J. thì có nhiều Thầy Dào᷄ ở Kẻ chợ Bác kim, cho nên ng̀ làm nhà thờ có nhiều Bàn độc, vì khi nào ít thì là 30. Thầy, ấy là trao᷄ Kẻ chợ, mà chg̉ nói đến ngoại Kinh đô, sao᷄ bây giờ kể cả và nước Đại mh tràng 700 dạm, mà nga᷄ 500. thì đc̣ mấy Thầy, vì trao᷄ Kẻ chợ Bác kim thì có một Vít vồ Nam kim ở đấy, cu᷄̀ 3. Thầy Portuguez, cu᷄̀ một Thầy Phalansa thì cu᷄̃ là Portuguez, vì năm chặy giặc thì Portuguez nuôi lấy, vì cu᷄̃ là một Dào᷄ vuối nhău. Mà Tòa th́ thì có một Vít vồ, cu᷄̀ hai Thầy cả Hespanho Dào᷄ ou᷄ th́ Domingo ở Xứ Phúc kiến, cu᷄̀ một Vít vồ, và hai Thầy cả Italia Dào᷄ ou᷄ th́ Phanchicô ở Xứ Xansi giáp Hung nô mà thôi. Sao᷄ le Tòa th́ qủi quái, vì thấy Vua Portuguez sai Dào᷄ ou᷄ th́ Vicente sang nước Đại mh, cho nên khi thàng Bonaparte trị nước Phalansa, thì Tòa th́ cậy mẹ nó ở th̀ Roma, nói cu᷄̀ con m̀h Lập Dào᷄ ou᷄ th́ Vicente lại trao᷄ nước Phalansa để cho m̀h đc̣ sai sang Đại mh, thì Portuguez chg̉ có khích bác cu᷄̀ Phalansa, vì ng̀ 2. nước sao᷄ cu᷄̃ một Dào᷄, thì muốn nhận lấy bổn đạo đâu cu᷄̃ đc̣, vì há miệng thì mắc quai nón. Cho nên Tòa th́ mới đc̣ hai Thầy Dào᷄ ou᷄ th́ Vicente là ng̀ Phalansa sang ở vuối Vít vồ Italia, mà có nhà trú nơi Kẻ chợ Pác kim. Sao᷄ chg̉ đc̣ Thầy khác nữa, vì đã hết đời Bonaparte, mà Tòa th́ có bấy nhiêu Thầy thì chg̉ chác, vì đời ng̀ ta chg̉ đc̣ sóu᷄ lâu, vả lại trao᷄ nước còn đang cấm Đạo, mà 3. Thầy nhà Tràng th̀ Paris đã chg̉ ở Xứ Suchuen trao᷄ nước Đại mh nửa, hai Thầy thì lên Blời, mà một Thầy thì xuống Macao, vì Vít vồ tên là Gabriel Dufresne thì chịu Tử vì Đạo ngằy 14. thǵ 9. năm 1815., mà Thầy cả Phanchicô Clet thì chịu Tử vì Đạo ngằy 17. thǵ 2. năm 1820. Còn một Thầy cả Lamiot thì bát ở trên Bác kim mà điệu xuống Quảng đou᷄, cu᷄̀ tha cho mà ra thành Macao. Xứ Bác kim thì một Thầy cả là ng̀ Đại mh chết ở trć cửa Cu᷄ dường tháng 8. năm 1820. mà Thầy cả Xen cu᷄̃ là ng̀ Đại mh mà ph̉ bát ở Xứ Suchuen thì hãy còn giam. Bổn đạo thì đầy hết nhà tù rạc các Xứ, cu᷄̀ luận đi đằy mà đắp lũy, sao᷄ nhiều kẻ thiếu Garasa là yếu sức, thì bỏ đạo như đời Thượ᷄ chắy.

Sao᷄ khi trć thì ta có phiếu thou᷄ hành khi trẩy sang Macao, mà đi về qua nước Đại mh, thì gọi là ng̀ nhà Thầy Thiên văn, vì Thượ᷄ vị cho ph́ ấy, cu᷄̀ khi ng̀ xin thì Thượ᷄ vị ban cho khỏi vạ Liễu thăng, cùng ban cho một núi gần th̀ Macao để làm vườn, lại sai đi Sứ Anam, mà khi đến La phù thì ng̀ giở về Kẻ chợ Bác kim, vì Thượ᷄ vị Khang hi qua đời. Cho nên ng̀ Macao nói rğ̀: Khi còn Dào᷄ D.C.J. thì cuân khách đi bò. Nghĩa là quan Đại mh chg̉ dám thâm phạm đến th̀ Macao, vì sợ Thầy Dào᷄ D.C.J. ở trên Bác kim có Tâu Thượ᷄ vị chăng. Lại Thầy Dào᷄ D.C.J. làm cho nổi tiếng phần đời, thì Thượ᷄ vị Đại mh sai quan đi Sứ cho đến nước Portugal mà nói vuối Vua Joao᷄ thứ 5., thì Thầy Dào᷄ D.C.J. làm Thou᷄ sự. Sao᷄ từ khi phá Dào᷄ cho đến bây giờ, thì phần đời phần Đạo cu᷄̃ khốn, vì cuân khách thì nạt ng̀ Macao, mà bổn đạo thì thiếu kẻ dặy dỗ. Chg̉ nói đến Phương Tây, vì các nước đã ra luận lạc, mà nhiều ng̀ ra xấu xa. Nói sự Manila thì là đất Phươ᷄ đou᷄, mà Hespanho trị thì là năm 1808. Quan Manila gưởi thư về nước Hespanha, xin các quan cou᷄ đòu᷄ sai Thầy Dào᷄ ou᷄ th́ Domingo sang Manila, vì bổn đạo Dào᷄ D.C.J. các núi chung quanh miền ấy, thì Thầy Dào᷄ ou᷄ th́ Dom. ở đấy làm phúc chg̉ hết. Sao᷄ ai sai, vì nó muốn cai trị, thì đánh nhău vuối Vua m̀h đôi ba trận, đến khi được liền phá các Dào᷄ phú qúi mà thu lấy của cai, cu᷄̀ phát lang cho các Thầy Dào᷄ ấy, mỗi một năm một suát là bấy nhiêu mà ăn cho hết đời m̀h, cu᷄̀ cấm kẻ khác chg̉ đc̣ vào nhg̃ Dào᷄ ấy nữa, mà Dào᷄ khó khăn thì nó chg̉ phá, vì chg̉ có của. Ấy là Dào᷄ ou᷄ th́ Domingo chặy thế vuối quan Trấn Manila cho đc̣ lấy ng̀, chg̉ nhg̃ là làm phúc cho bổn đạo các núi ấy, mà lại đem sang Anam, sao᷄ chg̉ đc̣, thì ph̉ tìm nhg̃ con trẻ khó khăn là dào᷄ dõi Hespanho mà nuôi, vì gióu᷄ ng̀ Manila thì chảng đc̣ làm Thầy cả. Mà Bổn cuốc thì sai ng̀ về Phươ᷄ Tây mà đi các nước, cho đc̣ tìm Thầy cả Phalansa mà đem sang Anam. Sao᷄ le bây giờ ai đi, vì nhg̃ Thầy cả khác, mà chg̉ ph Thầy cả nhà Tràng th̀ Paris, mà khi dân Phalansa dấy luận, cu᷄̀ giết Vua m̀h, và làm hổn hào, cho nên những Thầy cả có lào᷄ Đạo, thì trốn đi cho khuất mặt kẻo nó giết, sao᷄ bấy lâu năy thì đã tìm đc̣ chổ ăn chổ ở, cu᷄̀ làm Thầy dặy haọc tiếng nước m̀h cho con ng̀ ta. Lại 130. địa phận Vít vồ trao᷄ nước Phalansa thì 60. ou᷄ chặy sang Inglaterra, vì gần mà cách sóu᷄, thì Vua Inglez phát lang cho mỗi một ou᷄ một ngằy là 8. quan tiền, mà cu᷄̃ có nhiều Thầy cả chặy sang đấy nữa, sao᷄ chg̉ thốn thiếu, vì nước ấy là nhg̃ người rọu᷄ rải. Lại quan Portuguez, tên là Marquez de Niza, đi đánh giặc thủy đạo, mà gặp một ou᷄ Vít vồ Phalansa cu᷄̀ một Thầy cả Vigario chặy giặc, liền rước lấy, đem về nhà m̀h mà nuôi, cu᷄̀ phát cho mỗi một năm là 800. quan tiền, để mà tiêu dụng thể nào thì mặc lào᷄, Sự ấy đã đọu᷄ đạt đến Đ. th́ Phapha, thì ng̀ gưởi thư giã ơn quan ấy, vì có lào᷄ thương xót Vít vồ Phalansa. Cho đến khi giạc Phalansa sang phá nước Portugal 3. lần, mà lần thứ 2. thì ou᷄ Vít vồ ấy sợ, liền trốn sang nước Inglaterra, thì Vua nước ấy cu᷄̃ ban lang cho như các Vít vồ khác đã chặy sang đấy, sao᷄ lo buồn liền sinh ra bệnh mà chết.

Lại Bổn cuốc thấy nước Phalansa đã phá các Dào᷄, cu᷄̀ nhà Tràng th̀ Paris, thì Thầy cả giữ việc phô Thầy ấy ở Macao, liền sang Malaca mà Lập nhà Tràng ở đất Pluminao᷄, cu᷄̀ đi hành khất cho đc̣ Lập nhà Tràng ấy, thì tôi chg̉ kể nơi khác, kể một th̀ Mexico là đất Hespanho ở bên Thế giái mới, thì ng̀ ta đã làm phúc cho 4. vạn đòu᷄ bạc, vì thấy nói Lập Tràng haọc mà nuôi con trẻ, cu᷄̀ dặy dỗ cho đc̣ làm Thầy cả mà đi gia᷄̉ Đạo, thì ai cu᷄̃ muốn phúc ấy. Sao᷄ ph̉ biết ng̀ đất ấy làm Thầy cả, thì lại làm phúc cho ng̀ phương Thiên Trúc, mà chg̉ đc̣ thăy lấy Tràng th̀ Paris mà sang Đaịmh cu᷄̀ Anam, vì Anam chg̉ quen xem ng̀ đen thì lấy làm gớm ghiếc. Hay là đem bổn đạo nước ng̀ sang mà ngồi ăn cơm vuối m̀h, thì là nghịch trí khôn ng̀ Anam, vì chg̉ có thới ấy, mà Thầy cả Anam cu᷄̃ kính Thầy cả nước ng̀, thì chg̉ dám ngồi vuối m̀h, chg̉ ph̉ như thói nć ng̀ mà bổn đạo nam nữ cu᷄̃ ngồi vuối Vít vồ cu᷄̀ Thầy cả, vì ở nước nào thì cứ thói nước ấy, mà thói Anam là thói lịch sự, cho đến nỗi có nhà thì vợ chòu᷄ cu᷄̃ chg̉ ngồi ăn cơm vuối nhău, vì cha thì ngồi vuối các con blai, mà mẹ thì ngồi vuối các con gái. Sao᷄ có một Truyện bổn đạo u mê, mà khi Thầy cả Dào᷄ th́ đến làm phúc, thì nó dọn một mâm, cu᷄̀ hai bát cơm, và hai đôi đũa, ng̀ nhà Thầy liền hỏi rğ̀: Hôm năy có Cụ nào đến đây ru mà dọn hai bát cơm, nó thưa rğ̀: Có bà mụ, vì nó nghĩ rğ̀: Bà mụ chính thì trạo᷄ đc̣ ngồi vuối cụ, mà bà mụ tùi thì sẽ ngồi vuối các Thầy, vì nó thấy mòu᷄ 5. ngằy tết, mà bổn đạo đến lỡi lạt thì cu᷄̃ lặy bà mục chính như lặy Cụ vậy.

Vì sự ấy thì ng̀ nhà Bổn cuốc, cu᷄̀ ng̀ nhà Dào᷄ th́ đã ra xôn xao, là khi Bổn cuốc đem con Lái buôn Phalansa sang, cu᷄̀ tuan truyền chức cho mà nói rğ̀, Là haọc trò, mà ng̀ nhà hỏi Latinh, thì nó chg̉ biết, cho nên ng̀ nhà Tràng khinh dể, thì ph̉ đem nó đi nơi khác, liền ph̉ bệnh mà chết. Lại khi Cụ Huền là ng̀ Macao sang Anam mà chịu chức, thì ngồi vuối Thầy cả nước ng̀, cho nên một Thầy 4. chức Dào᷄ th́ ra lấy vợ, vì chưng việc ngồi ăn cơm nhà Thầy Anam, thì cu᷄̃ như quan viên làng nước họp nhău mà ngồi ở Đình tru᷄, vì có thứ tự, chg̉ ph̉ ai mạnh thì được.

Có một Làng Thươ᷄ điền là khác thói trao᷄ nước, vì 12. ou᷄ đàn anh trao᷄ Làng thì ngồi 3. bàn trên, mà 12. con các ou᷄ ấy thì ngồi 3. ban dưới nối lấy, cu᷄̀ cứ thứ tự như các cha m̀h ở 3. bàn trên mà ngồi, đoạn thì mới Lang nước, sao᷄ chg̉ ai dám nói, vì đã có Lề luật, mà khi m̀h bước lên bợc ấy, thì con m̀h cu᷄̃ đc̣ sang traọ᷄ như vậy. Lại nói sự lễ ph́ ng̀ nhà Dào᷄ ou᷄ th́ Augutinh, đang khi tôi còn làm Tiểu hầu, mà theo Cụ Luiz đến nhà Cụ Ngui ở Lang Kẻ nam, đến khi ăn cơm bữa trưa, mà tôi ngồi vuối 3. Cậu Dào᷄ ấy một mâm, vì cu᷄̃ bé như tôi, mà khi nguyện cơm rồi thì cu᷄̀ chửa ăn, thì tôi ph̉ chổi dậy, vì có việc mà lên xem mâm Cụ Luiz, đến khi đã rồi mà tôi blở xuống, thì 3. Cậu ấy hãy còn ngồi chu chu cham chám, mà chg̉ dám đọu᷄, cu᷄̀ chg̉ dám ăn, hình như việc Đình tru᷄, ăn thì cu᷄̀ ăn, gắp thì cu᷄̀ gắp mà chg̉ dám hơn ai miếng nào, thì lỡi ph́ đã qúa, sao᷄ tôi có ngợi khen, vì ng̀ ta là khách, thì m̀h ph̉ kính chuộng.

Bây giờ chg̉ kể truyện đàng dài nữa, một nói sự m̀h mà thôi, vì đã nói 3. Thầy ph̉ bệnh mà chửa nói đến tôi, vì tôi một hai khi cu᷄̃ ph̉ bệnh, mà có lần liều m̀h chết, thì cu᷄̃ ph̉ gọi 3. Thầy thuốc đến trao᷄ một trật, ấy vậy sự sở tổn tiền thuốc men, cu᷄̀ blả cou᷄ Thầy Thuốc thì hơn tiền ăn uống, cho nên có một lần Thầy cả giữ việc đem sổ vào nộp mà lĩnh tiền bạc, thì quan cai kho kêu lên vì sự Thầy thuốc, thì quá lăm, sao᷄ cứ phát, vì khi chu᷄́ tôi mới đến, thì nhà Dào᷄ ấy nghĩ rğ̀, một năm, hay là hai thì xao᷄ việc mà chu᷄́ tôi trẩy về Anam, vả lại tiếng là Sứ bổn đạo Anam, mà Nhà Vua ban phát, thì phô Thầy ấy blả cou᷄ cho Thầy thuốc gấp hai thói nước ấy, vì dân sự là của m̀h, mà chúng tôi là của Nhà Vua, sao᷄ việc chửa xao᷄ mà bệnh thì cho liên, bởi đấy thì càng ra sở tổn, cu᷄̀ chg̉ dám bớt, vì đã có thói ấy khi trć, thì sau cứ giữ mãi, kẻo các Thầy thuốc nói hành, vì thăy thẳy điều biết, cu᷄̀ trou᷄ cho gọi một lần, thì đến thăm nhiều lần mà lấy tiền, dù đã bệnh hăy là chăng thì mặc lào᷄, cu᷄̀ chg̉ có lo lắng cho kẻ liệt như Thầy thuốc nước ta, khi chg̉ chữa đc̣ thì cáo từ kẻo ph̉ xấu hổ. Thầy thuốc nước ng̀ chg̉ cáo từ, vì khi thấy bệnh nặng, thì bảo nhà kẻ liệt rğ̀, ph̉ gọi hai Thầy thuốc nữa đến cou᷄ đòu᷄, tức thì nhà liệt ph̉ đi gọi, có khi m̀h còn cu᷄̃ bảo đi gọi Thầy nọi Thầy kia, vì trou᷄ khi nó có kẻ liệt ph̉ cou᷄ đòu᷄ thì lại bảo gọi m̀h. Khi 3. Thầy cou᷄ đòu᷄, thì Thầy thuốc cu᷄̃ kể bệnh kẻ liệt, cu᷄̀ nhg̃ ài thuốc m̀h làm mà chg̉ khỏi, thì hai Thầy thuốc mới liền bàn sự bệnh, cu᷄̀ bàn sự làm thuốc bài nọ bài kia, khi đã xao᷄ thì Thầy cũ lại cứ coi kẻ liệt ấy, mà Thầy mới thì đi, sao᷄ tiền ph̉ trao tăy tứ thì cho 3. ng̀ bằng nhău. Khi 3. Thầy thuốc cou᷄ đòu᷄ bệnh Thầy Nhân, thì thấy trao cho mỗi một ng̀ là một đòu᷄ vàng blớn là 4800. đòu᷄ tiền, thì tôi ở lặng. Đến sau 3. Thầy thuốc cou᷄ đòu᷄ bệnh Cụ trao᷄ nhà Dào᷄, thì đưa cho mỗi một ng̀ là một đòu᷄ vàng bé là 2400. bấy giờ tôi mới hỏi rğ̀: Sao khi cou᷄ đòu᷄ bệnh bạn tôi thì cho một đòu᷄ vàng, mà bây giờ thì cho có nửa đòu᷄. Thầy cả giữ việc kẻ liệt thưa rğ̀: Tiền phô ou᷄ là tiền Nhà Vua, thì tôi mới biết rğ̀ chg̉ ph̉ tiền của m̀h thì chg̉ tiếc, vì hết bao nhiêu thì đi lĩnh nhà kho.

Đức Vua ban cho chu᷄́ tôi đến ở đấy, thì nhà Dào᷄ ấy đc̣ tiếng cu᷄̀ đc̣ lãi, vì có chu᷄́ tôi hay là chg̉, thì cu᷄̃ ph̉ nấu một nồi ấy, cu᷄̀ làm bấy nhiêu việc cho các Thầy nhà Dào᷄ ăn, mà khi chu᷄́ tôi ăn h. là chg̉, thì cu᷄̃ bấy nhiêu tiền, vì nhiều khi bước chân ra phương ngoại, mà đi thăm viếng nhg̃ kẻ quen thuộc 5., 10. ngằy, thì cu᷄̃ có tên ở nhà, vì lính lang thì cứ kể từng tháng, mà mỗi một ng̀ một ngằy là 5. tiền, lại có kẻ nói rğ một đòu᷄ bạc cũ là 6. tiền 40. Sao᷄ le một tang thì 5., 7. ngoại, vì chu᷄́ tôi ph̉ liệt khi thì 5. 10. ngằy, cu᷄̀ đôi ba tháng, mà Thầy Nhân thì 3. năm, ăn nhg̃ thịt gà, cu᷄̀ uống rượu khác, và ăn hoa qủa trái mùa, cu᷄̀ đồ ngọt, cho đến một quả chanh thì kê sổ ngoại, vì mua riêng cho m̀h, mà của chu᷄ nhà Dào᷄ thường dùng, m̀h chg̉ ăn mặc lào᷄, thì cứ kể suất, cu᷄̀ kể tang, và kể ngoại mà lĩnh tiền nhà kho, thì quan thủ kho cứ phát, mà biên vào sổ nhà kho, vì đã có tên chu᷄́ tôi ở đấy, thì mỗi một thǵ một lần đi lĩnh tiền, mà lâu thì là 3. tháng, dù đã 3. đời quan cai kho cu᷄̀ chết, thì cu᷄̃ cứ như vậy. Đến ngằy 30. thǵ 11. n. 1807., thì giặc Phalansa liền vào đến Kẻ chợ nước Portugal, mà giữ lấy nhà kho vàng bạc, để phát cho quân m̀h ăn, thì chg̉ phát cho chúng tôi, cu᷄̀ các kẻ khác ăn lang Nhà Vương, cho đến ngằy 15. thǵ 9. năm 1808. thì giặc Phalansa xin lai hàng mà ra khỏi Kẻ chợ, vì thủy vã đã baọc tư bề. Bấy giờ quan Portuguez lại giữ kho, thì ng̀ phát lang cho cả và năm Phalansa chg̉ phát, vì đã có sổ, thì cứ ngằy tháng, mà nối lấy cu᷄̀ biên vào.

Quan giữ kho ấy, là kẻ trị nước thăy vì Vua, đã blả hết tiền Phalansa chịu chu᷄́ tôi khi trć rồi, thì lại phát từ cuối năm 1808. ấy cho đến thǵ 9. năm 1820., thì mất Cuyền trị nước, cu᷄̀ mất giữ việc nhà kho. Vì một Thầy Dào᷄ ou᷄ th́ Bento, cu᷄̀ 3. đứa khác bát chước Hespanho, thì mở cờ làm giặc ở thành Porto, cuối nć Portugal mà gần nước Hespanha, ngằy 24. thǵ 8., mà trao᷄ Kẻ chợ thì dậy lên ngằy 15. thǵ 9., vì nhg̃ kẻ nghịch nó đã thou᷄ tin cho nhău, đến ngằy mòu᷄ một tháng 10. thì 4. Tướng ấy đem hơn 2. vạn cuân lính Nhà Vua ở các Xứ ấy vào Kẻ chợ, mà họp nhău vuối kẻ khác cùng Lập Tòa cou᷄ đòu᷄ trị nước, thì nó giữ lấy nhà kho vàng bạc, mà chg̉ phát cho chu᷄́ tôi, cu᷄̀ các kẻ khác. Đến ngằy mòu᷄ 3. thǵ 7. nam 1821. thì Vua mới về đến nước Portugal, cu᷄̀ chịu lụy Tòa ấy, là cứ Lề luật nó làm, cu᷄̀ phát lang cho Vua ăn mỗi một nam là bấy nhiêu, cu᷄̃ như Vua Hespanho, vì hai nước nó làm cu᷄̃ một Lề luật ấy.

Đầu năm 1822. mà Thầy cả giữ việc nhà Dào᷄ đi lĩnh tiền, thì kẻ giữ kho Tòa ấy, liền blả cả 4. thǵ n. 1820, cùng blọn một năm 1821., là 16. thǵ, trao᷄ một lần, thì chu᷄́ tôi đội ơn D.C.B., vì nhiều ng̀ nó chg̉ blả, mà khi có blả thì blả một phần, mà chu᷄́ tôi thì nó blả cả trao᷄ một trật, thì nhiều tiền bạc, vì D.C.B. mở lào᷄ cho ng̀ ta, thì kẻ lành kẻ dữ điều thương, mà khi quan ấy đã phát lang cho một lần, thì sau lại phát dân dân.

Sự ăn uống cu᷄̀ thuốc men là thể ấy, bây giờ kể qua một hai sự dùng cho ta biết chừng sự sở tổn Nhà Vương vì Đức Chúa Blời mà thương ta, chg̉ nhg̃ là một phần xác chúng tôi, mà lại ra sức cứu lấy các linh hồn bổn đạo, vì muốn bát chước nhân đức Tổ Tou᷄ m̀h thủâ xưa, sao᷄ le ma qủi có nhiều chước, thì tìm đáng ngăn trở việc lành, vì chg̉ muốn cho ng̀ ta đc̣ rỗi linh hồn, sao᷄ chu᷄́ tôi cậy trou᷄ D.C.B. lào᷄ lành thương xót, và có ph́ vô cu᷄̀, mà đã lấy khou᷄ dựng nên Blời đất, sự ấy ta chg̉ hiểu được, thì sự mằu nhiệm khác cu᷄̃ khou᷄.

Bây giờ kể nhg̃ sự dùng, thì trć hết ph̉ nói việc chu᷄́ tôi, thì ta mới hiểu, vì các gióu᷄ áo Anam, thì chu᷄́ tôi đã măy khi còn vượt biển, vì có ý làm mẫu lạ khác thói Phương Tây, cho đc̣ dễ thấu vào đến Nhà Vương, vì muốn biết sự lạ, vả lại chu᷄́ tôi ăn mặc như thói ng̀ ta Phươ᷄ Tây, thì chg̉ lấy của đâu mà sám sửa cho đủ 4. ng̀ mặc, vì ph̉ mặc bợc thứ tru᷄ bình thường, mà chg̉ đc̣ mặc như nhg̃ kẻ hèn hạ, thì chảng ai xem m̀h vào đâu, mà khó làm việc, vì kẻ hèn thì chg̉ đáng làm việc trạo᷄, cũng như mlời phươ᷄ ngôn nói rğ̀: Quen thì dái dạ, lạ thì dái áo, vì chg̉ ai biết chu᷄́ tôi là ai, thì cứ quan hình sát sắc. Ấy vậy khi chu᷄́ tôi lên đất thì mặc áo Anam, mà chg̉ măy đc̣ mũ, thì lắy khăn cuấn đầu như thói Đàng trao᷄, thường thì mặc áo chít áo nịt, mà khi xem lễ lặy, cùng khi đến cửa quan nào, và khi vào trao᷄ Đền mà chầu chực Nhà Vương thì mặc áo dài Anam. Cho nên phô ou᷄ ấy nhìn mặt, cu᷄̀ trou᷄ máo᷄ tăy, mà hỏi rğ̀: Phô ou᷄ có ph̉ là quan ru, chu᷄́ tôi cứ thưa sự thật rğ̀, chảng ph̉ là quan, thì phô ou᷄ ấy cu᷄̃ chửa tin, mà ngờ là hãy còn giấu, vì m̀h đã xem thấy Sách Truyện Anam nói rğ̀: Nhg̃ ng̀ sa᷄ traọ᷄ nước ấy thì mặc áo dài, cùng để máo᷄ tăy, vì xem thấy một hai Thầy dài máo᷄ tăy, liền giơ ra cho mà xem, sao᷄ hãy còn chửa tin mà nói rğ̀, Ou᷄ là Thầy cả thì chg̉ đc̣ để dài máo᷄ tăy, nói tắt làm vậy, nghĩa là Thầy cả phải cắt máo᷄ tăy đi cho đc̣ làm lễ Miſsa. Bấy giờ chu᷄́ tôi rğ̀: Trao᷄ sách nói thể ấy thì là ph̉, vì các kẻ sang traọ᷄ điều mặc áo dài vẫn sao᷄ bài, mà văn vũ khi vào chầu chực Nhà Vương thì đã cứ dấu khác nhău, văn thần thì chim phượ᷄ hoàng, mà vũ thần thì con sư tử, sao᷄ áo dài chân bịch thì thăy thẳy điều đc̣ mặc, mà dài máo᷄ tăy là thói quan văn, cu᷄̀ nhg̃ haọc trò, và kẻ thao᷄ thả chg̉ ph̉ làm việc nặng nề, như chu᷄́ tôi là nhg̃ ng̀ nhà Thầy Dào᷄ D.C.J. mà bổn đạo cắt sang đây, vì nhg̃ kẻ làm quan, cu᷄̀ các bổn đạo thì điều có vợ con, ph̉ coi saóc cửa nhà mà chg̉ đi đc̣, vì đàng sá xa xôi, kể là thiên sơn vạn thủy, mà chửa biết bao giờ về đc̣, thì phô ou᷄ ấy mới tin, mà chg̉ ngờ là nhg̃ kẻ làm quan, thì gọi là Sứ bổn đạo Anam.

Khi ấy Vua ở Đền ngoài Kẻ chợ cách hai dạm đang, sao᷄ quan blớn Marquez de Ponte de Lima đã Tâu, thì Vua ban cho đến ở nhà Dào᷄ ou᷄ th́ Philiphê Neris, tên là Neceſsidades, vì Vua Joao᷄ thứ 5. làm nhà ấy kính rất th́ Đức Bà, mà cho Dào᷄ ấy ở đấy, thì gọi là Nhà Vua, việc đi kêu quan blớn mà đọu᷄ đạt đến Nhà Vươ᷄ thì Thầy cả cai Tầu giúp chu᷄́ tôi, mà khi đến đấy thì Thầy cả ấy cu᷄̃ ở vuối chu᷄́ tôi làm một, cu᷄̀ đã đến Đức Patriarca hai lần, và đến cu᷄̀ quan blớn ấy, quan blớn khác trao᷄ Kẻ chợ mà xin ph́ đi lặy Đức Vua. Cho nên Dào᷄ ấy ra bỉ mặt cu᷄̀ xấu hổ, vì thấy Thầy cả ấy ở vuối chu᷄́ tôi, cu᷄̀ giúp các việc, và đi cửa quan nọ quan kia vuối chu᷄́ tôi, mà m̀h thì khou᷄. Bởi đấy thì cả và Dào᷄ ấy hợp nhău mà đi kêu quan blớn, cu᷄̀ khất lấy việc coi saóc chu᷄́ tôi, vì mới gặp nhg̃ ng̀ ấy, từ núi S.^ta Elena cho đến Kẻ chợ này mà thôi, thì chu᷄́ tôi xin giúp ng̀ Anam, mà Nhà Vua khỏi phát lang cho Thày cả ấy ăn. Quan ấy thấy các Thầy kêu làm vậy, liền truyền ho Thầy cả ấy ph̉ ra mà chg̉ đc̣ ở vuối chúng tôi, thì Thầy cả ấy ph̉ vơng, sao᷄ vốn là nhân nghĩa vuối chu᷄́ tôi từ ấy đến năy, mà thường thăm viếng nhău, cu᷄̀ gưởi thư từ cho liên.

Từ khi Thầy cả ấy đi rồi, thì phô Thầy ấy mới vui mừng, vì đc̣ tiếng cu᷄̀ Đức Vua, cu᷄̀ cả và thành rğ̀ m̀h coi saóc Sứ bổn đạo Anam, mà mấy năm trć thì Nhà Vương ph̉ chịu sở tổn 3. Xe, vì quan ấy truyền rğ̀, chg̉ đc̣ để cho Sứ bổn đạo Anam đi một m̀h, vì hãy còn lạ lùng, thì 2. Thầy cả Dào᷄ ấy cu᷄̀ 4. chúng tôi thì phải đi 3. xe, dù đi đâu xa gần mặc lào᷄, chg̉ nhg̃ là đi xem lễ trạo᷄ ở nhà nào khi có Vua ngự đến, cho đc̣ trình diện, mà lại đi thăm viếng nhg̃ nhà sang trạo᷄, cu᷄̃ có khi tôi nói rğ̀, bây giờ chu᷄́ tôi muốn đi thăm Thầy cả cai Tầu, ở nhà quan Conde de Soure, cho tỏ ra lào᷄ nhân nghĩa, kẻo ph̉ tiếng bất nhân, thì phô ou᷄ ấy chg̉ dám chối, một sợ rğ̀ chu᷄́ tôi có nói sự gì m̀h cu᷄̀ ou᷄ ấy chğ, liền cắt 2. Thầy cả đi vuối chu᷄́ tôi là 3. Xe, sao᷄ chu᷄́ tôi chg̉ nói việc gì, một đến giã ơn mà thôi, thì Thầy cả ấy vui mừng, mà đưa đến trć mặt quan ấy, cho đc̣ tỏ ra m̀h đã đi vuối chu᷄́ tôi. Sao᷄ khi chu᷄́ tôi đến giã ơn Chúa Tầu, thì có 2. Xe, vì phô ou᷄ ấy chg̉ theo, Chúa Tầu là kẻ có lào᷄, chg̉ nhg̃ khi tôi đi Tầu Inglez, mà lại khi đi Tầu Portuguez, thì cũng giấu chức Thầy cả cho dễ thou᷄ hành, dù mà Thầy cả các Tầu cu᷄̃ chg̉ biết, sao᷄ le khi Tầu đến bến Kẻ chợ nước Portugal, thì tôi ph̉ tỏ ra cho đc̣ làm việc, bấy giờ Chúa Tầu ấy mới biết, mà nói rğ̀: Sao ng̀ chg̉ nói trć cho tôi đc̣ lo liệu chổ ăn chổ nằm, thì tôi giã ơn, vì Chúa Tầu phó giảng cu᷄̀ các kẻ traọ᷄, thì đã có phào᷄ riê᷄, và ăn một mâm cu᷄̀ Chúa Tầu. Sao᷄ tôi nghĩ rğ̀ sự ấy là nặng lào᷄ ng̀ ta, vì ta là kẻ đi nhờ mà chg̉ ph̉ blả cou᷄, thì bát chước ou᷄ th́ Phanchicô Xavier, vì khi ng̀ vượt biển, thì lấy dây neo làm gối đầu cho đc̣ đi tìm linh hồn ng̀ ta.

Bây giờ nói lần trć hết, khi quan ấy cho ph́, cu᷄̀ bảo tin, thì 4. chu᷄́ tôi đi lặy Đức Vua, mà Thầy cả Bề trên cu᷄̀ một Thày cả trao᷄ Dào᷄ ấy thì đưa, mà ban chiều thì đến nơi, sao᷄ chg̉ vào nơi Tòa, vì Vua ou᷄ Vua bà có ý ra Dền ngoài, mà đi chơi vườn, thì chu᷄́ tôi ở chực Đền ngoài, khi Vua đến đấy thì đứng lại, tôi liền qùi gối tiến của lễ, mà 3. Thầy thì lặy, khi đã lặy rồi, thì Vua mới cất lấy của lễ ở nơi tăy tôi mà đưa cho cuân hầu, đoạn mới hỏi, trć hết thì ng̀ hỏi sự Vua Anam, sau thì chu᷄́ tôi mới Tâu việc bổn đạo. Vua chảng truyền cho quan cất lấy của lễ trao᷄ tăy tôi, mà ng̀ cất lấy là sự kính chuộng.

Đến khi đã rồi, thì Vua phán rğ̀, cho ph́ đi xem vườn, thì chu᷄́ tôi liền vào, mà đi đàng kia đàng nọ, thì chốc chốc lại gặp Vua ou᷄ thì đi vuối các Đảng quan, thì ng̀ đứng lại nói truyện, cu᷄̀ hỏi chu᷄́ tôi rğ̀: Phô ou᷄ chg̉ có bức sốt ru, mà chg̉ thấy mồ hôi, vì mặt ng̀ thì nhỏ mồ hôi rào᷄ rào᷄, mà mặt chu᷄́ tôi thì khou᷄. Vua bà thì càm hai tăy hai quạt mà quạt, vì là của chu᷄́ tôi mới tiến, mà đi vuối các bà sang traọ᷄, trao᷄ các bà ấy thì có một bà hỏi chu᷄́ tôi rğ̀: Thầy cả Thiều, Thầy cả Cuyền rằy thể nào, chu᷄́ tôi thưa rğ̀ ng̀ khỏe mặnh, cu᷄̀ hỏi rğ̀: Sao bà biết, thì bà ấy thưa rğ̀, khi ng̀ trẩy sang Roma, thì đến đây mà có ở nhà tôi một tháng, mà có quan cu᷄̃ nói rğ̀: Bổn đạo nước ấy là bổn đạo Dào᷄ D.C.J. chửa sóu᷄ lại, thì chu᷄́ tôi chg̉ dám nói đến sự ấy, một nói rğ̀ là bổn đạo Portuguez, sao᷄ ai nói rğ̀ Nước Anam là bổn đạo Dào᷄ D.C.J., thì chu᷄́ tôi thưa rğ̀ phải: cu᷄̀ mượn dịp ấy mà tỏ ra rğ̀: Bởi vì Dào᷄ D.C.J. đã mất, cu᷄̀ đã chết, mà còn có hai Thầy, một là Padre Agostinho Carneiro Portuguez, hai là Padre Nuncio Horta Napolitano, thì đã già nua tuổi tác, cu᷄̀ 5., 3. Thầy là ng̀ nước chu᷄́ tôi mà cu᷄̃ đã già, thì hai Vigario Tòa th́, một là Francez, Clerigo Seminario de Paris, hai là Hespanho Dominico Philippina Bispos Inpartibus, muốn nhận lấy bổn đạo Dao᷄ D.C.J. thuộc về Portuguez, thì chu᷄́ tôi chg̉ chịu phô Thầy ấy, mà sang đây kêu Đức Vua xin chọn Vít vồ Legitimo, vì Vua Portugal là Padroeiro de Oriente, thì có ph́ ấy. Khi đã đi chơi kháp cả và vườn, mà về đến một giếng bể cạn mặt nguẹt gần Đền, thì Đức Vua truyền cho kẻ giữ mạch nước mở náp ra, cho nó chẳy, để cho chu᷄́ tôi xem, thì rất lạ lùng, vì các gióu᷄ vật hình tượng đá cho đến cái ếch cái nhái, ở chu᷄ quanh trên bờ giếng điều vọt nước ở trao᷄ miệng m̀h ra, mà tung lên cao cu᷄̀ rơi xuống giếng, thì như một cơn mưa blớn, vì là 36. ngọn nước bởi miệng các gióu᷄ vật chẳy ra, cu᷄̀ một cột đá ở giữa giếng cu᷄̃ có hình tượng, thì thươ᷄̀ chẳy ra liên, sao᷄ khi ấy tức nước ở dưới, thì vọt lên rất cao hơn các ngọn. Đội ơn D.C.B. ngằy hôm ấy chu᷄́ tôi có vui mừng, vì thấy Đức Vua đã chịu lấy việc, cu᷄̀ ban cửa nhà cho mà ở, phát lang cho mà ăn mặc, cu᷄̀ mọi sự dùng, mà lại tỏ ra nhg̃ sự thương yêu trć mặt thiên hạ. Nhg̃ bà sang traọ᷄ chg̉ ở trao᷄ Đền nğ̀ ắy thì tìm đến nhà thờ, là nơi chu᷄́ tôi ở mà xin xem mặt, cu᷄̀ gióu᷄ áo lạ lùng, thì ra nổi tiếng.

Đến khi đã tối, thì chu᷄́ tôi mới giã Đức Vua mà giở về Kẻ chợ, Vua bà truyền cắt the hoa ấy mà măy áo cho m̀h mặc tức thì, vì là mùa hè bức sốt, các bà sang traọ᷄ xem thấy Vua bà mặc áo the hoa là của lạ lùng, cu᷄̀ tra hỏi mà biết, liền sai ng̀ đến nhà Dào᷄, mà hỏi mua, thì chu᷄́ tôi thưa rğ̀ chg̉ còn, vì có bấy nhiêu đem tiến Nhà Vương mà thôi, chg̉ ph̉ là chu᷄́ tôi là kẻ đi buôn bán, ví bằng có còn thì chu᷄́ tôi cu᷄̃ chg̉ bán, vì chg̉ muốn cho ai mặc cuần áo gióu᷄ ấy như Vua bà, thì ng̀ mới lấy làm qúi, vì chg̉ ai có của ấy mà m̀h có, mà khi các bà sang traọ᷄ càng ngơi khen, thì ng̀ càng yêu chuộng của ấy, mà đẹp lào᷄ Vua ou᷄.

Bởi vì chu᷄́ tôi mặc áo Anam, thì Vua chg̉ ph̉ phát áo bề ngoài, liền phát áo bề trao᷄, là cuần áo tráng lót thịt, cu᷄̀ cuần áo mặc sát vào m̀h, khăn lụa thâm buộc cổ, khăn tráng lău mồ hôi, khăn saọc hỉ mũi, miệt thâm miệt trang, hài và ủng, cu᷄̀ dù nữa, mà 4. ng̀ thì hết nhiều, vì một ng̀ là nhiều áo nhiều khăn. Sao᷄ chg̉ bao lâu thì lại ph̉ măy áo Anam bằng vải lou᷄ chiên cho ấm, vì vải cõi thì mảo᷄ mảnh quá, mà nước ng̀ thì rét.

Đến ngằy 23. thǵ 11. nam 1802. mà Thầy Nhân qua đời, chu᷄́ tôi liền Tâu, thì Vua thương xót mà ban cho nhiều lễ Miſsa. Khi ấy chu᷄́ tôi năng ra ngoài, mà muốn mặc áo Phương Tây cho thou᷄ hành, liền xin ph́, thì Đức Vua ban cho, cu᷄̀ làm Sác chỉ truyền cho Thầy cả Bề trên rğ̀: Phải măy áo Thầy cả Bề ngoài cho 3. ng̀ Anam, thì sở tổn hết nhiều, vì một ng̀ là nhiều thứ áo, khi mặc áo Loba, Capa thì ph̉ đội mũ 3. khía, khi mặc áo Cazaca thì ph̉ đội nón, khi mặc áo Cimara thì ph̉ càm ghệy, mà khúa cuần khúa hài thì bạc, miệt bằng tơ, dù lụa hay là dù vải thì mặc ý m̀h, mà có khi đi ủng thì măy cuần dài, cu᷄̀ ph̉ có bao hầu cho liên. Khi mặc áo Cazaca mà có tám lụa phủ hậu thì chg̉ đc̣ càm ghệy, mà khi ăn mặc cu᷄̀ thăy đổi thì ph̉ cứ Lề luật. Kể qua sự tiền một 2. gióu᷄, Mũ một cái là 2. quan, dù vải thì 2. quan 6. tiền, dù lụa thì 4., 5. quan, nón thì 6. quan một cái, miệt tơ 6. quan một đôi. Sao᷄ nón chg̉ bền đc̣ lâu, vì là gióu᷄ lou᷄ thì bẹp ra mà lại ph̉ mua. Bằng cuần áo thì mắt hơn, vì mua nhg̃ của tốt, Tôi nói một sự này thì ai cu᷄̃ khó tin, sao᷄ là sự thật, vì một con ghệy hèo tôi càm tăy là 7. quan 3. tiền 20. Tôi lấy làm lạ thì hỏi rğ̀: Làm sao mà mắt lắm vuối, Thầy cả giữ việc thưa rğ̀: Nhg̃ hèo Trang:Sach so sang chep cac viec.pdf/193 MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateTrang:Sach so sang chep cac viec.pdf/194 MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateTrang:Sach so sang chep cac viec.pdf/195 MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateTrang:Sach so sang chep cac viec.pdf/196 MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateTrang:Sach so sang chep cac viec.pdf/197 MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateTrang:Sach so sang chep cac viec.pdf/198 MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateTrang:Sach so sang chep cac viec.pdf/199 MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateTrang:Sach so sang chep cac viec.pdf/200 MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateTrang:Sach so sang chep cac viec.pdf/201 MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateTrang:Sach so sang chep cac viec.pdf/202 MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateTrang:Sach so sang chep cac viec.pdf/203 MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateTrang:Sach so sang chep cac viec.pdf/204 MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateTrang:Sach so sang chep cac viec.pdf/205 MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateTrang:Sach so sang chep cac viec.pdf/206 MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateTrang:Sach so sang chep cac viec.pdf/207 MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateTrang:Sach so sang chep cac viec.pdf/208 MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateTrang:Sach so sang chep cac viec.pdf/209 MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateTrang:Sach so sang chep cac viec.pdf/210 MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateTrang:Sach so sang chep cac viec.pdf/211 MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateTrang:Sach so sang chep cac viec.pdf/212 MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateTrang:Sach so sang chep cac viec.pdf/213 MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateTrang:Sach so sang chep cac viec.pdf/214 MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateTrang:Sach so sang chep cac viec.pdf/215 MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateTrang:Sach so sang chep cac viec.pdf/216 MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateTrang:Sach so sang chep cac viec.pdf/217 MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateTrang:Sach so sang chep cac viec.pdf/218 MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateTrang:Sach so sang chep cac viec.pdf/219 MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateTrang:Sach so sang chep cac viec.pdf/220 MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateTrang:Sach so sang chep cac viec.pdf/221 MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateTrang:Sach so sang chep cac viec.pdf/222