Phật lục/Phần phụ thêm

←

Sự thờ-phụng và cách bài-trí các tượng ở trong chùa

Phật lục của Trần Trọng Kim
Phụ lục. Mấy cảnh chùa ở Bắc-kỳ

PHẦN PHỤ THÊM

I.— Mấy cảnh chùa lớn ở Bắc-kỳ

Trong mục thứ năm đã nói rõ cách bài-trí các tượng để thờ trong chùa, nay muốn có trưng-chứng rõ-ràng, tưởng không gì bằng vẽ ra mấy cảnh chùa lớn và cổ ở Bắc-kỳ để ai xem cũng có thể nhận biết được một cách chắc-chắn hơn nữa. Những chùa này có nơi chúng tôi vẽ cả toàn cảnh, có nơi chỉ vẽ riêng chính-điện thờ Phật, cốt để người ta thấy rõ cách bài-trí khác nhau thế nào. Còn cách phân-biệt tả hữu, thì theo vị-trí của người đứng trong chùa trông ra.

CHÙA HÒA-GIAI

Chùa Hòa-giai, chính danh là Hồng-phúc-tự, là một chùa rất cổ ở Hà-nội thuộc về phái Tào-động bên Thiền-tôn. Tương truyền chùa này làm từ đời Lý; nhưng đến năm Chính-hòa thứ tám (1687) đời vua Lê Hy-tôn có làm lại. Năm Thành-thái thứ hai (1899) lại chữa lại. Chùa này cũng khá rộng, nhưng trừ pho tượng Cửu-long cổ để ở nhà trai-đường ra, không có gì là lạ, cho nên chỉ vẽ cái chính-điện thờ Phật mà thôi.

1, 2, 3.	Tượng Tam-thế.
4.	Tượng A-di-đà.
5.	Tượng Quan-thế-âm.
6.	Tượng Đại-thế-chí.
7.	Tượng Thế tôn Thích-ca.
8.	Tượng Ca-diếp.
9.	Tượng A-nan-đà.
10.	Tượng một vị Phật đầu trọc, ngực có chữ vạn, ngồi trên tòa sen. Không biết rõ là vị nào, có người bảo là đức Dược-sư.
11, 12.	Tượng hai vị Bồ-tát.
13.	Tượng Cửu-long.
14.	Tượng Đế-Thích.
15.	Tượng Phạm-thiên.
16.	Hương-án.
17.	Tượng một vị Phật đầu-trọc, ngực có chữ vạn ngồi trên lưng một ông vua nằm phục xuống. Có lẽ là theo điển vua Đế-Thích tình-nguyện làm giường cho Phật Thích-ca ngồi thuyết pháp.
18, 19.	Tượng hai vị Thiên-vương.
20.	Tượng Quan-âm tống-tử (Thị-Kính).
21, 22.	Tượng hai vị Thiên-vương.
23, 24.	Tượng 10 vị Diêm-vương.
25, 26.	Tượng hai vị Hộ-pháp bằng đồng mới đúc.
27.	Tượng Thánh-tăng và hai vị thị-giả.
28.	Tượng đức chúa, tức là Thổ-địa-thần và hai vị thị-giả.

Đáng lẽ ban thờ Thổ-địa-thần để bên tả, mà ban thờ Thánh-tăng để bên hữu, nhưng đây lại đặt ngược.

CHÙA BÀ-ĐÁ

Chùa Bà-đá, chính danh là Linh-quang-tự ở Hà-nội, thuộc về phái Lâm-tế bên Thiền tôn. Các chùa của ta, phi thuộc về phái Tào-động thì thuộc về phái Lâm-tế, vì rằng bên Thiền-tôn chỉ có hai phái ấy truyền sang nước Nam ta mà thôi.

Chùa Bà-đá có một điều nên chú ý là các tượng thờ ở trong điện làm rất to và ở ngoài nhà bái-đường không có hai vị Hộ-pháp. Chùa này tương truyền làm từ đời Hồng-đức, vào khoảng thế-kỷ thứ XV. Đến đời Lê mạt bị quân Tây-sơn tàn phá. Rồi đến năm Thiệu-trị thứ bảy (1847) mới trùng tu.

1, 2, 3.	Tượng Tam-thế.
4.	Tượng A-di-đà.
5.	Tượng Quan-thế-âm.
6.	Tượng Đại-thế-chí.
7.	Tượng Thích-ca Thế-tôn.
8.	Tượng Văn-thù.
9.	Tượng Phổ-hiền.
10.	Tượng Cửu-long.
11.	Hương-án.
12.	Tượng đức chúa, tức là Thổ-địa-thần và hai vị thị-giả.
13.	Tượng Thánh-tăng.
14, 15.	Tượng hai vị Thiên-vương.
16, 17.	Tượng 10 vị Diêm-vương.

CHÙA LIÊN-PHÁI

Chùa Liên-phái, thuộc huyện Hoàn-Long, tỉnh Hà-đông, là một cảnh chùa rất phồn thịnh ở gần Hà-nội. Chùa này nguyên trước là nhà tư của Trịnh-Thập. Năm Chính-hòa thứ 17 (1696) ông xuất gia, lấy nhà riêng làm chùa, đặt tên là Liên-tôn-tự. Sau tị húy, đổi là Liên-phái. Lâu ngày đổ nát. Năm Bảo-thái thứ bảy (1726) đã trùng tu, đến năm Minh-mệnh thứ 20 (1839) và năm Tự-đức thứ 17 (1864) lại chữa lại.

1, 2, 3.	Tượng Tam-thế.
4.	Tượng A-di-đà.
5.	Tượng Đại-thế-chí.
6.	Tượng Quan-thế-âm.
7.	Tượng Thích-ca Thế-tôn đội mũ ngọc.
8.	Tượng Văn-thù Bồ-tát, ngồi tòa sen.
9.	Tượng Phổ-hiền Bồ-tát, ngồi tòa sen.
10.	Tượng Cửu-long
11.	Hương-án.
12, 13.	Tượng Hộ-pháp
14.	Tượng đức chúa, tức là tượng Thổ-địa-thần và hai vị thị-giả.
15.	Thánh-tiên.
16, 17.	Hai bàn thờ nhỏ và thấp để thờ hậu.

CHÙA BẰNG

Chùa Bằng, chính danh là Báo-quốc-tự, ở làng Bình-vọng, tục gọi là làng Bằng, thuộc phủ Thường-tín, tỉnh Hà-đông. Chùa này tương truyền là làm từ đời nhà Trần và có cái kiểu không giống như các chùa khác.

A. Cửa Tam-quan.
B. Nhà bái-đường:	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right.}$	1, 2.	Tượng hai vị Hộ-pháp.
B. Nhà bái-đường:		3, 4.	Tượng tám vị Kim-cương.
C. Chính điện	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \ \end{matrix}}\right.}$	1, 2, 3.	Tượng Tam-thế.
		4.	Tượng A-di-đà.
		5.	Tượng Quan-thế-âm.
		6.	Tượng Đại-thế-chí.
		7.	Tượng Thích-ca Thế-tôn.
		8.	Tượng Văn-thù.
		9.	Tượng Phổ-hiền.
		10.	Tượng Cửu-long.
		11.	Tượng bốn vị Thiên-vương.
		12.	Hương-án.
		13.	Tượng Quan-âm tọa-sơn, tay phải chống ra đằng sau, tay trái để lên đầu gối, hai bên có Thiện-tài và Long-nữ.
		14.	Tượng Quan-âm thiên-thủ thiên-nhãn.
		15.	Tượng Thổ-địa-thần đầu bạc.
		16.	Tượng Thánh-tăng.
		17, 18.	Tượng mười vị Diêm-vương.
D. Nhà hành-lang	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \ \end{matrix}}\right.}$	1.	Động núi đá.
		2.	Tượng đức chúa (Thổ-địa-thần) và hai vị thị-giả.
		3.	Tượng Thánh-tăng.
		4, 5.	Tượng hai thị-giả là Tiêu-diện và Lực-sĩ.
		6.	Khám thờ hậu.
		7, 8.	Tượng 18 vị La-hán.
E. Nhà hậu-đường	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \\\ \\\ \ \end{matrix}}\right.}$	1.	Ba tượng Phật.
		2.	Tượng tổ Đạt-ma.
		3.	Tượng sư tổ.
		4, 5.	Ban thờ tổ.
F. Tăng-phòng
G. Nhà chân, sân, vườn

CHÙA PHẬT-TÍCH

Chùa Phật-tích, chính danh là Vạn-phúc-tự, thuộc làng Phật-tích, tổng Thụ-phúc, huyện Tiên-du, tỉnh Bắc-ninh. Chùa này làm từ năm Thông-thụy thứ tư (1037), đời vua Thái-tôn nhà Lý. Năm Chính-hòa thứ tám (1687), đời vua Hy-tôn nhà Lê trùng tu, đến năm Thiệu-trị thứ sáu (1846) có chữa lại. Hiện nay có nhiều chỗ đổ nát, trường Bác-cổ đang trù-liệu sửa-sang lại.

A— Chính điện:	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \ \end{matrix}}\right.}$	1, 2, 3.	Tượng Tam-thế.
		4.	Tượng Thích-ca Thế-tôn làm bằng đá, hình-dáng người Ấn-độ.
		5.	Tượng Ca-diếp.
		6.	Tượng A-nan-đà.
		7.	Tượng Di-lặc.
		8.	Tượng Phổ hiền cưỡi voi.
		9.	Tượng Văn-thù cưỡi sư-tử.
		10.	Tượng Thích-ca sơ-sinh.
		11.	Tượng Đế-thích.
		12.	Tượng Phạm-thiên.
		13.	Tượng bốn vị Thiên-vương.
		14.	Hương-án.
		15.	Tượng Quan-âm tống-tử.
		16, 17.	Hai tượng Quan-âm tọa-sơn.
		18.	Tượng A-di-đà.
		19.	Tượng Quan-thế-âm.
		20.	Tượng Đại-thế-chí.
		21.	Tượng Thánh-tăng.
		22.	Tượng Thổ-địa-thần.
		23, 24.	Tượng 18 vị La-hán.
		25, 26.	Tượng hai vị Hộ pháp.
B — Nhà Hậu đường:	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \ \end{matrix}}\right.}$	1.	Các tượng của người lập hậu.
		2.	Tượng Quan-công.
		3.	Tượng vua nhà Lý.
		4.	Tượng ông Nguyễn Đồng-Khoa.
		5.	Tượng một vị Tổ trông rất linh-hoạt.
		6.	Tượng các tổ.
		7.	Bia.
		8.	Tượng một bà lão đội khăn, tương truyền là bà bán trầu trước ở chùa ấy, rồi sau được lập hậu.
C — Nhà thờ Tổ:	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \\\ \ \end{matrix}}\right.}$	1.	Khám thờ tổ đệ nhất, bó cốt làm tượng.
		2, 3.	Tám tượng tổ.
		4, 5.	Sáu tượng tổ.

CHÙA BÁCH-MÔN

Chùa Bách-môn, chính danh là Lâm-cảm-tự, xây trên núi Khám-sơn, thuộc làng Long-khám, tổng Đông-sơn, huyện Tiên-du, tỉnh Bắc-ninh. Chùa làm vuông bốn mặt, thật là một kiểu chùa ít có ở nước Nam. Nguyên chùa này có từ đã lâu, trước thế-kỷ thứ XVI. Năm Quang-bảo thứ ba (1556) đời Mạc Phúc-Nguyên đã trùng-tu, đến năm Hoằng-định thứ mười-hai (1612) lại sửa lại, nhưng vẫn theo kiểu cũ. Tục truyền vào đời Trịnh-Sâm (1767—1782) bà chúa Chè là Đặng-thị Ngọc-Huệ, người làng Gióng (Phù-đổng) đứng lên trùng-tu theo kiểu hiện thời, có một trăm cái cửa cho nên gọi là Bách-môn.

A.— Mặt chính:	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \ \end{matrix}}\right.}$	1, 2, 3.	Tam thế.
		4.	Di-lặc Bồ-tát.
		5.	Pháp-hoa-lâm Bồ-tát.
		6.	Đại-diệu-tướng Bồ-tát.
		7.	Thiên-thủ thiên-nhỡn Quan-âm ngồi trên đầu tên quỉ.
		8.	Thích-ca sơ-sinh.
		9.	Thánh-tăng.
		10.	Thổ-địa-thần.
		11.	Ngọc-hoàng.
		12.	Nam-tào (Đạo-giáo).
		13.	Bắc-đẩu.
		14, 15.	Hộ-pháp.
		16.	Đức chúa (Thổ-địa-thần) và hai thị-giả.
		17.	Thánh-tăng và hai thị-giả.
B. Mặt bên hữu:	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \ \end{matrix}}\right.}$	1.	A-di-đà.
		2.	Quan-thế-âm.
		3.	Đại-thế-chí.
		4.	Thích-ca Thế-tôn.
		5.	Ca-diếp.
		6.	A-nan-đà.
		7.	Quan-âm tống-tử.
C.— Mặt sau:	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \ \end{matrix}}\right.}$	1, 2, 3.	Tam-thế.
C.— Mặt sau:		4, 5, 6.	Ba tòa Thánh-mẫu (Chư-vị).
D.— Mặt bên ta:	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \ \end{matrix}}\right.}$	1.	A-di-đà.
		2.	Quan-thế-âm.
		3.	Đại-thế-chí.
		4.	Di-lặc.
		5.	Pháp-hoa-lâm.
		6.	Đại-diệu-tướng.

CHUA BÚT-THÁP

Chùa Bút-tháp, chính danh là Ninh-phúc-tự, thuộc Phủ Thuận-thành, tỉnh Bắc-ninh. Chùa này làm vào đời vua Chân-tôn nhà Hậu-Lê, niên-hiệu Phúc-thái (1643-1649), tức là đời chúa Thanh-đô-vương Trịnh-Tráng cầm quyền, do nhà vua và nhà chúa dựng lên, cho nên qui-mô rất rộng lớn và có nhiều tượng rất đẹp.

A. Tam-quan nhỏ thấp. (Xem bản-đồ ở trang 101).
B. Nhà gác chuông.	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \\\ \\\ \\\ \ \end{matrix}}\right.}$	b —	Trên gác treo chuông. Ban thờ chúa Trịnh: tượng chúa Trịnh để giữa, bên tả, ở trong, có người thị-nữ, ở ngoài, có ông quan ngồi; bên hữu có người quan thị ở ngoài có ông quan ngồi.
B. Nhà gác chuông.		b —	Tầng dưới: Tượng Ngọc-hoàng để giữa, bên tả tượng Nam-tào, bên hữu tượng Bắc-đẩu.
C. Hai cái bia để hai bên.
D. Nhà bái-đường.	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \\\ \ \end{matrix}}\right.}$	1, 2.	Tượng hai vị Hộ-pháp rất lớn
		3.	Tượng đức chúa (Thổ-địa-thần và hai thị-giả).
		4.	Tượng Thánh-tăng và hai thị-giả.
E. Nhà dọc ở giữa	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \\\ \ \end{matrix}}\right.}$	1.	Ban thờ để ba tượng: giữa để tượng Thích-ca sơ-sinh, bên tả là Quan-thế-âm, bên hữu là Đại-thế-chí.
		2.	Hương-án.
		3, 4.	Tượng 10 vị Diêm-vương.
F. Chính điện	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \ \end{matrix}}\right.}$	1.	Tượng Tam-thế.
		2.	Tượng Tam-thế gọi lầm là tam thân, tượng này chắc ở chùa nào đem đến rồi để tạm ở chỗ này.
		3.	Ban thờ để ba tượng: giữa là Quan-âm tọa-sơn, hai bên là Thiện-tài, Long-nữ.
		4, 5.	Tượng tứ Bồ-tát.
		6.	Tượng Thiên-thủ thiên-nhỡn làm đủ nghìn tay, nghìn mắt, ngồi trên tòa sen để trên đầu con rồng. Tượng làm rất khéo.
		7.	Tượng Tuyết-sơn tạc rất khéo.
		8.	Tượng Văn-thù Bồ-tát.
		9.	Tượng Phổ-hiền Bồ-tát.
		10, 11.	Hai pho tượng này tạc hai vị đầu trọc ngồi tòa sen, không rõ là hai vị nào.
		12.	Tượng Quan-âm tống-tử.
		13.	Tượng Quan-âm tọa-sơn.
		14, 15.	Tượng 18 vị La-hán. Ở hai dãy tượng còn bày thêm mấy pho tượng ở đâu đem đến, mà không rõ tượng những vị nào.
		16.	Tượng Thánh-tổ Đông-thổ.
		17.	Tượng Thánh-tổ Ấn-độ.
		18.	Động Thập-điện.
G. Cái cầu đá trên chính điện xuống nhà tháp.
H. Nhà tháp	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \\\ \\\ \ \end{matrix}}\right.}$	1.	Tháp Cửu-liên, tám mặt, chín tầng, có thể xoay quanh được.
		2, 3.	Hai tượng A-di-đà.
		4.	Bia.
I. Nhà hội-đồng.
J. Nhà thờ hậu	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \ \end{matrix}}\right.}$	1, 2.	Khám thờ hai bà Chúa lập hậu.
J. Nhà thờ hậu		3, 4.	Khám thờ hai ông Hoàng lập hậu.
K. Nhà thờ tổ và chư vị.	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \\\ \\\ \\\ \ \end{matrix}}\right.}$	1, 2.	Hai bài bia.
		3, 4, 5, 6.	Tượng bốn vị tổ.
		7.	Ban thờ Tứ-phủ, ba ông Hoàng.
		8.	Bàn thờ ba bà Thánh-mẫu: Liễu-hạnh, Mẫu-Thoải, Thượng-ngàn.
		9.	Ban thờ tứ vị chầu bà.
L. Nhà tăng-phòng và nhà hành-lang.
M. Nhà thờ tổ đệ nhất	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \\\ \\\ \\\ \ \end{matrix}}\right.}$	1.	Khám thờ Chuyết-chuyết-công là tổ đệ-nhất, có cái tượng bó bằng cốt, cho nên gọi là nhục-thân bồ-tát.
		2, 3.	Tượng hai vị tổ.
		4, 5.	Hai cái bia.
N. Các tháp ở ngoài vườn	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \\\ \\\ \ \end{matrix}}\right.}$	1.	Tháp Chuyết-chuyết-công, đệ nhất tổ.
N. Các tháp ở ngoài vườn		2.	Tháp đệ nhị tổ. Hai tháp này cao hơn và trên đỉnh làm hình cái bút, bởi thế mới thành tên là chùa Bút-tháp.

CHÙA CÓI

Chùa Cói, chính danh là Thần-tiên-tự, ở xã Hội-hợp, huyện Tam-dương, tỉnh Vĩnh-yên. Chùa này có hai cái tháp xây bằng gạch ở trước cửa, một cái đã sụt nghiêng hẳn mà chưa đổ, vì vậy tục thường gọi là chùa Tháp nghiêng.

A. A. Hai cái tháp xây bằng gạch ở trước cửa chùa.

B. Chùa làm lối chữ công.

1. Ba tượng Tam-thế.

2. Ba tượng nhà sư gọi là tam thân.

3. Tượng A-di-đà.

4, 5. Tả, tượng Quan-thế-âm; hữu, tượng Đại-thế-chí.

6. Tượng Thích-ca Thế-tôn đội mũ ngọc.

7, 8. Tả Ca-diếp, hữu A-nan-đà.

9. Ngọc-hoàng.

10. Nam-tào.

11. Địa-tạng Bồ-tát.

12. Cửu-long.

13, 14. Kim-đồng, Ngọc-nữ.

15. Cửu-long.

16, 17. Kim-đồng, Ngọc-nữ.

18, 19. Nam-tào, Bắc-đẩu.

20. Tượng Quan-thế-âm thiên-thủ đứng, có 40 tay.

21. Tượng đức Thích-ca đứng, tay phải chỉ xuống đất, tay trái để ngang ngực. Hai pho tượng này đều có mỹ thuật.

22. Quan-âm tống-tử.

23. Quan-âm tọa-sơn.

24. Thánh-tăng.

25. Thổ-địa-thần.

26, 27. Tượng bốn vị Thiên-vương.

28, 29. Tượng bốn vị Kim-đồng, Ngọc-nữ.

30, 31. Tượng hai vị Hộ-pháp.

32, 33. Ban thờ Thánh-tăng và hai thị-giả.

34, 35. Tượng hai vị sư tổ.

36, 37. Tượng tám vị Kim-cương.

CHÙA ĐỌI

Chùa Đọi, chính danh là Duyên-ninh-tự, ở trên núi Long-đội, thuộc huyện Duy-tiên, tỉnh Hà-nam. Chùa này làm từ đời nhà Lý, sau bị quân nhà Minh tàn phá, đến nhà Lê lại trùng tu lại, có cái bia của vua Lê Thánh-tôn đề bài thơ nhắc lại chuyện ấy.

A. Nhà gác chuông có ba cái bia (Xem bản đồ ở trang 105)

B. Nhà thờ bách-linh.

D. Bia khắc bài thơ của vua Lê Thánh-tôn.

C. Hai dãy nhà ở trong có động Thập-điện.

E. Sân.

F. Điện thờ Phật.

1, 2, 3. Tượng Tam-thế.

4. Tượng A-di-đà, lớn hơn cả.

5, 6. Tả, tượng Quan-thế-âm, hữu, tượng Đại-thế-chí.

7. Tượng Thích-ca Thế-tông, đứng.

8, 9. Tả, tượng Văn-thù; hữu, tượng Phổ-hiền.

10. Tượng Di-lặc bằng đồng.

11, 12, 13, 14. Tượng tứ Thiên-vương.

15. Tượng Cửu-long, Thích-ca sơ sinh.

16. Tượng Quan-âm ngồi thuyết-pháp.

17. Tượng Quan-âm thiên-thủ.

18. Tượng Thánh-tăng.

19. Tượng Thổ địa đầu bạc.

20, 21, 22, 23. Tượng bốn vị Thiên-vương khá đẹp.

24, 25. Tượng hai vị Hộ-pháp cưỡi con sấu.

26, 27. Tượng bốn vị Bồ-tát.

28, 29, 30. Tượng ba vị Kim-cương.

G. Nhà hậu-đường và hai bên hành lang.

1. Ban thờ Quan âm tống-tử.

2, 3, 4. Ban thờ hậu

5. Ban thờ bà Nhân tôn Hoàng-hậu

6. Tượng Thánh-tăng.

7. Ban thờ đức chúa (thổ-địa) và một vị quan có công đức.

8, 9. Tượng hai vị Kim-cương.

10, 11. Tuợng 18 vị La-hán.

CHÙA TÂY-PHƯƠNG

Chùa này ở trên núi Tây-phương, chính danh là Sùng-phúc-tự, thuộc làng An-thôn, xã Thạch-xá, huyện Thạch-thất tỉnh Sơn-tây.

Tương truyền rằng chùa này khởi đầu có từ cuối đời nhà Đường, vào lúc Cao-Biền sang làm Đô-hộ ở đất Giao-châu. Kể thực ra, thì không có di-tích gì làm bằng chứng cả, nhưng có mấy điều sau này làm cho ta phải chú ý: một là cái kiểu chùa này làm theo lối chữ tam, thì ở nước Nam không đâu có; hai là ở trong chùa chỉ có một vị Hộ-pháp là Vi-thiên-tướng quân 韋天將軍, rất đúng với sách cổ, chứ không làm hai vị Hộ-pháp là ông Thiện và ông Ác như đời sau; ba là từ đời Đường về trước ở các chùa chỉ làm tượng 16 vị La-hán, chứ không làm 18 vị như từ đời Tống về sau.

Lấy những điều ấy mà suy, thì dù chùa Tây-phương không phải làm từ đời Đường, chắc cũng là làm vào quãng trước đời Tống. Dẫu thế nào mặc lòng, chùa này là chùa cổ nhất ở Bắc-kỳ.

Cứ như lời sư bản-tự nói, thì chùa này đã trùng tu lại nhiều lần rồi, mà thật có sự-tích rõ-ràng, là một lần về đời vua Hi-tôn nhà Hậu-Lê, niên-hiệu Chính-hòa (1676 — 1705), tức là vào đời chúa Tây-vương Trịnh Tạc cầm quyền. Lần ấy làm cái Tam-quan có khắc chữ vào gỗ. Cái Tam-quan ấy hiện nay đổ nát, không còn nữa, chỉ còn có mấy đoạn gỗ mà thôi. Đến cuối đời nhà Nguyễn Tây-sơn lại trùng-tu lần nữa; lần này có đúc cái chuông và có tên những người như Phan Huy Ích và các quan triều Tây-sơn cúng tiền để đúc chuông ấy.

Chùa Tây-phương tường ngoài xây liền theo lối chữ công 工 mà nhà ở trong thì làm ba cái nhà cách nhau hai cái thiên-tỉnh nhỏ, thành ra hình chữ tam 三. Mỗi cái nhà có hai tầng mái, ở ngoài trông vào như là nhà hai tầng. Cách chạm trổ, thì chỗ nào cũng làm rồng năm móng cả.

Các tượng ở trong chùa hết thảy tạc bằng gỗ, có nhiều pho rất khéo. Pho tượng Tuyết-sơn, thì ai xem cũng công nhận là rất có mỹ-thuật, pho tượng Thiên-thủ Quan-âm có một trăm tay và hai pho tượng Quan-thế-âm và Đại-thế-chí đứng cạnh tượng A-di-đà cũng có vẻ đẹp, tám pho tượng Kim-cương rất có vẻ linh-hoạt và mười-sáu pho tượng La-hán đều hiển-lộ được cái trạng thái nghĩ-ngợi tư-tưởng.

Hiện nay pho tượng Tuyết-sơn và mấy pho tượng để thờ ở chính điện đều róc hết cả sơn vàng, chỉ có màu gỗ đen mà thôi.

Chùa Tây-phương không có tượng thờ Thánh-tăng ở bái-đường và ban thờ Thổ-địa-thần lại đem ra thờ ở cái miếu riêng ở bên cạnh sân.

Đại-khái kiểu chùa và cách bài-trí các tượng ở trong chùa ấy như thế này:

A. Nhà bái-đường năm gian.

1. Thiên-thủ Quan-thế-âm một trăm tay.

2. Thiện-tài.

3. Long-nữ.

4. Vị-đà Thiên-tướng-quân làm Hộ-pháp cả Đông, Tây, Nam ba châu.

5. Thổ-địa-thần.

6. Sơn-thần.

7. 8. 9. 10. Bốn vị Kim-cương.

B. B. Thiên-tỉnh

1. 2. Hai cái bể cạn.

C. Nhà chính-điện ba gian.

1. Tượng A-di-đà, đứng.

2. Tượng Quan-thế-âm, đứng.

3. Tượng Đại-thế-chí, đứng.

4. Tượng Tuyết-sơn, róc hết cả sơn, khéo nhất trong chùa.

5. Ca-diếp.

6. A-nan-đà.

7. Di-lặc, róc-sơn.

8. Pháp-hoa-lâm Bồ-tát.

9. Đại-diệu-tướng Bồ-tát.

10. Tượng Cửu-long.

11. Đế-thích.

12. Phạm-thiên.

13. Hương-án.

14. 15. Hai vị La-hán.

16. 17. Tượng Thập-điện Diêm-vương.

18. 19. Hai pho tượng người lập hậu.

D. Nhà hậu-đường năm gian.

1. 2. 3. Tượng Tam-thế.

4. A-di-đà.

5. Quan-thế-âm ngồi tòa sen để trên đầu tên quỉ.

6. Quan-âm tống-tử.

7. Tượng Cửu-long

8. 9. Tượng hai vị nữ tướng quì, gọi là Kim-đồng và Ngọc-nữ.

10. 11. 12. Tượng Tam-tòa Thánh-mẫu.

13. Tượng chư-vị các cô.

Tượng Thánh-mẫu và các cô, là tượng Chư-vị, chắc về sau mới thêm vào.

14. Hương-án.

15. 16. Tượng 14 vị La-hán rất khéo.

17. 18. 19. 20. Tượng 4 vị Kim-cương.