Nam Hải dị nhân liệt truyện/55
55. — Nguyễn-thị-Điểm
Thị-Điểm người huyện Đường-hào, tỉnh Hải-dương[1] em gái ông Tiến-sĩ Nguyễn-trác-Luân. Lúc lên 5, 6 tuổi, học sách Hán-cao-tổ, anh có ra câu đối rằng:
« Bạch-xà đương đạo; Quí bạt kiếm nhi trảm chi. »
Thị-Điểm đối rằng:
« Hoàng-long phụ chu; Vũ ngưỡng thiên nhi thán viết. »[2]
Anh chịu câu ấy là tài, tự bấy giờ cho chuyên tập về nghề nghiên bút. Đến năm 15 tuổi, văn chương đã giỏi lắm. Một khi ngồi trước cửa sổ soi gương, anh ra câu đối rằng:
« Đối kính họa mi; nhất điểm phiên thành lưỡng điểm. »[3]
Thị-Điểm ứng khẩu đối rằng:
« Lâm trì ngoạn nguyệt; chích luân chuyển tác song luân. »[4]
Thái-học-sinh là Đặng-trần-Côn nghe tiếng Thị-Điểm hay chữ, đưa thơ đến có ý muốn ghẹo.
Thị-Điểm xem thơ cười nói rằng:
― Trẻ thơ mới học, thơ từ chẳng bõ ngứa tai!
Đặng-trần Côn tức giận trở về, cố công đi học, mới thành danh-sĩ.
Bấy giờ tiếng Thị-Điểm lừng lẫy chốn kinh-thành. Các học-trò hay chữ ai cũng muốn trêu ghẹo. Mội hôm, có Nguyễn-huy-Kỳ ở Thụy-nguyên, Trần-danh-Tân ở Cổ-am, Nguyễn-bá-Cư ở Cổ-đô, Võ-Toại ở Thiên-lộc, bốn người ấy có tiếng hay chữ, người ta thường gọi là « Tràng-an tứ-hổ » (nghĩa là bốn con hổ ở chỗ Tràng an). Bốn người đến chơi tận nhà Thị-Điểm, muốn thử làm thơ với nhau.
Thị-Điểm ra câu đối rằng:
« Đình-tiền thiếu-nữ khuyến tân-lang. »[5]
Bốn người không đối được, phải xấu hổ trở về.
Lại một khi Thị-Điểm đi thủng thẳng một mình, gặp quan Thượng-thư là Nguyễn-công-Hãng ở ngoài đường. Công-Hãng bắt Thị-Điểm vừa đi vừa ngâm một bài thơ. « Đi một mình. »
Thị-Điểm ngâm ngay rằng:
« Đàm đạo cổ kim tâm phúc hữu. »[6]
« Chu toàn tả hữu cổ quăng thần. »[7]
Công-Hãng khen hay hay, thưởng cho 10 quan tiền.
Trong thời Long-đức (đời vua Thần-tôn nhà Lê) có sứ Tầu sang phong vương. Hoàng-thượng sai Thị-Điểm đứng chực ở ngoài cửa Đoan-môn. Thị-Điểm có ý muốn trêu ghẹo sứ-giả. Sứ-giả nói đùa một câu rằng:
« An-nam nhất thốn thổ; bất tri kỉ nhân canh? »
Thị-Điểm đối rằng:
« Bắc-quốc đại trượng-phu; giai do thử đồ xuất! »
Sứ-giả thẹn đỏ mặt rồi đi.
Thị-Điểm kén chồng kĩ lắm, không ai lấy được. Ngoài 20 tuổi, mới lấy lẽ quan Thượng-thư ở huyện Từ-liêm là Nguyễn-Kiều. Hai vợ chồng quí trọng nhau như vàng.
Thị-Điểm có làm ra bộ sách « Tục-truyền kỳ » lưu truyền ở đời.
Chú thích
- ▲ Đăng khoa-lục cho là người Bình-lao, huyện Cẩm-giàng, tỉnh Hải-dương. Tang-thương-lục cho là người Bắc-giang, chưa biết đích nhời nào là phải.
- ▲ Hai câu cùng chữ sẵn mà chọi nhau từng chữ, cho nên tài.
- ▲ Nghĩa là soi gương vẽ lông mày, một nét hóa ra hai nét. Điểm là nét vẽ, lại là tên bà ấy, có ý một nàng Điểm hóa ra hai nàng Điểm nữa.
- ▲ Nghĩa là cạnh sông xem bóng giăng, một vừng giống như hai vừng. Luân là vừng giăng, vừa là tên anh. Có ý một ông Luân thành ra hai ông Luân nữa.
- ▲ Thiếu-nữ môt nghĩa là gió, một nghĩa là con gái nhỏ.
Tân-lang một nghĩa là cau, một nghĩa là rể mới. Câu này nghĩa là: Trước sân gió động cây cau và có thêm ý con gái nhỏ mời rể mới ăn giầu, cho nên khó đối. - ▲ Bàn bạc truyện xưa nay, có người lòng ruột.
- ▲ Chung quanh bên tả hữu, có bày tôi chân tay.
Hai câu chững chạc, mà rõ là tình cảnh đi một mình.