Sự khuyến khích trứ thơ lập ngôn của triều đình
Từ ngày đức Tiên đế Khải Định lên ngôi, liền có dụ chỉ ra khuyến khích các sĩ phu, nhất là mấy ông quan về hưu, nên làm sách làm vở để truyền bá tư tưởng, mở mang dân trí, mau mau dắt đem quốc dân lên đường tiến bộ. Bản dụ chỉ ấy có đăng trong tạp chí Nam phong, một số nào đó lúc nó mới ra đời; thì giờ thấm thoắt, chưa chi mà đến nay cũng đã trên mười lăm năm!
Trong khoảng mười năm Tiên đế ở ngôi, chúng ta đã thấy được bao nhiêu người hưởng ứng cái điều khuyến khích trong bản dụ chỉ ấy của ngài? [.........]
Theo chúng tôi biết thì ở Bắc Kỳ chỉ có ông Phó bảng Nguyễn Can Mộng dâng đức Tiến đế bộ "Nam học Hán tự Khóa bản" luôn với bài biểu "tiến thơ"; [……] Còn ngoài ra, quả thật không có, chứ chẳng phải có mà chúng tôi dám quên đi.
Sở dĩ giữa làng văn ta có cái hiện tượng lạnh tanh tẻ ngắt làm vậy là tại làm sao? […....]
Chẳng qua bởi chút niềm kính cẩn của mỗi người trong đám sĩ phu xui họ không dám đường đột trước mặt Quân thượng. Mấy ai có được cái tài học và lòng tự tin như ông Bảng Nguyễn Can Mộng, thành thử họ có làm được cuốn sách nào họ cũng cho là dở mà không muốn dâng đó chi. Chẳng vậy thì sao trong mười năm ấy sách xuất bản cũng nhiều, mà chẳng thấy có cuốn nào nói đã từng "tiếp lãm" hết?
[………………]
*
* *
Từ ngày đức Bảo đại thân chánh, tuy chưa có tờ dụ nào như tờ "Thánh dụ trứ thơ lập ngôn” của Tiên đế, nhưng ngoài dân gian thấy những sự mới mẻ như là thu quyền giáo dục về, thưởng bội tinh cho một nhà nữ sĩ làm sách viết báo, thì cũng rõ rằng Triều đình hiện đương chú ý về việc văn hóa hơn xưa.
Thấy thế rồi người ta mới sinh tâm ra. Bây giờ nếu có bộ sách nào mà được thưởng, tác giả của nó được chút đỉnh phẩm hàm hay huy chương, thì người làm sách đã được vang vẻ mà sách cũng sẽ bán chạy biết bao […]
Đức Bảo Đại sẽ ngự giá Bắc tuần! Còn chừng hơn một tháng nữa thì Vua ra đây! Cái tiếng đồn đại ấy muốn lọt vào tai một tên dân ngu ở nhà quê thì hơi khó; chứ ghi trong óc mấy tay văn sĩ […] thì rất dễ [……..]
Nghe nói có mấy người ở Hà Nội định đem những sách hoặc xuất bản rồi hoặc chưa xuất bản mà dâng Ngự lãm trong khi Ngự giá Bắc tuần [………..]
Hiện có mấy bộ sách thuốc xuất bản ở đây, trong đó sai lầm nhiều lắm, chúng tôi đương tra soát lại, tính cho nó vào mục "Tiểu phê bình", thì nghe chắc rằng nó cũng ở vào số đem "tiến lãm" nay mai […………]
P. K.