Nói chuyện thêm về khoa học tạp chí
Sau khi đọc bức thư của ông đốc-tờ Đôn
Tôi nhìn nhận rằng bức thơ của ông tấn sĩ Trần mà Trung lập đã đăng hôm qua đó, là có cái vẻ chơn chất dễ thương - cũng giống như cái người của ông tấn sĩ vậy - nhưng nó phải cái thiếu hẳn những sự lý cứng cát để làm cho người xem phải thừa phục, nhứt là để chữa lỗi cho các ngài đứng chủ trương việc xuất bản Khoa học tạp chí là cái tạp chí đã bị Trung lập công kích.
Sau khi đọc bức thơ ấy, tôi có vài điều suy nghĩ, xin trịnh trọng đem ra thưa lại với ông tấn sĩ Trần và hết thảy các ông có can hệ đến việc chủ trương Khoa học tạp chí, mà luôn thể cũng là để "khóa" cuộc cãi lẽ của Thông Reo đã gây ra.
Trước hết, theo như Thông Reo, thì trong công chúng Nam kỳ ta vẫn có "tiếng đồn" rằng Khoa học tạp chí vốn là một tạp chí có được tiền trợ cấp. Nhưng theo như trong bức thơ của ông tấn sĩ Trần, thì món tiền trợ cấp ấy chẳng qua chỉ có trong "chiêm bao" mà thôi. ở ai thì sao không biết, nhưng ở tôi đây, thì một lời tuyên bố của một người như ông đốc tơ Đôn cũng đủ làm cho tôi quên mất được trăm ngàn cái tiếng đồn không chứng cớ.
Song bởi có Thông Reo đề cập vấn đề trợ cấp ấy, mà công chúng mới có dịp nghe thấy được mấy lời cải chánh của ông đốc-tơ Đôn; vậy thời đối với sự lá lay của Thông Reo, ông đốc-tơ cũng không nên giận, các ông chủ trương Khoa học tạp chí cũng không nên giận, và từ rày trở đi, các nhà ngôn luận chúng tôi sẽ xin bằng cứ nói mấy lời tuyên bố của ông đốc-tơ Đôn mà tin chắc rằng Khoa học tạp chí vẫn không có một xu nhỏ tiền trợ cấp.
Thế là xong một vấn đề trợ cấp.
Bây giờ lại xin nói đến sự "làm" cái tạp chí ấy.
Theo như ông đốc-tơ Đôn thì tạp chí khoa học sở dĩ không được nên hình, là vì có mấy lẽ khó: một là không tiền, hai là không bài.
Ai đời có làm một cái tạp chí mà tư bổn không có, bộ biên tập cũng không: ấy thiệt là một sự mới mẻ mà nếu ông đốc-tơ không nói ra, thật chúng tôi không bao giờ ngờ đến.
Hỏi về tiền ư? - Thì mỗi tháng mấy ông đứng chủ trương việc đó, mỗi ông bỏ ra lối mươi đồng đặng trả tiền in.
Hỏi về bài ư? - Thì mỗi tuần lễ cũng mấy ông đó, ông nào rảnh thì viết cho một bài, rảnh thì viết, mà bận việc thì thôi! Vả lại, theo như lời ông đốc-tơ Đôn, mấy ông ấy đều là những nhà tây học, viết quốc ngữ không thạo, nên mỗi khi cầm đến cây viết, cũng "ngại" mà không dám viết nhiều!
Ấy, sự thiệt ở trong việc "làm" Khoa học tạp chí là vậy đó.
Than ôi! một cái tạp chí lấy tên là Khoa học, lại những ông đứng tên trong "bộ biên tập" đều là những tay oai hết thảy, mà hỏi kỹ ra, thì công việc làm ở bên trong là vậy đó.
Công việc làm của mấy ổng là vậy đó, sau khi nghe xong, mỗi người trong độc giả, ai muốn cảm tưởng như thế nào thì cảm tưởng; nhưng có một điều, là tôi đây cũng đồng ý với ông đốc-tơ Đôn mà xin ai nấy đừng nên trách móc mấy ổng về sự Khoa học tạp chí không nên hình, bởi vì một việc làm như vậy mà các ngài còn biểu nó nên hình là nên vào chỗ mô?!...
Bùi Thế Mỹ