Đường Kách mệnh/5
Kách mệnh Fáp
1) Vì sao Fáp kó fong triều K. M.?
Hồi thế kỷ thứ 18, vua thì kiêu xa zâm zật; qúi-tộc và bọn kố dạo thì hoành hành; thuế nặng zịch fiền, zân tình khốn khổ.
Fần thì Ca-na-da và Ấn-dộ, nguyên là thuộc dịa Fáp, nay bị Anh vơ mất.
Fần thì những ng:̀ học thức như ông Mong-tês-ki-ơ (1755), Vôn-te và Ru-xô (1778) tuyên truyền chủ ngĩa tự-zo bình dẳng.
Fần thì fong triều K. M. Anh (ông Krom-ven chém vua Anh và lập kọng-hoà chính fủ năm 1653) kòn mới, và fong triều zân-chủ Mỹ (1776) vừa qua.
Nhất là vì tư bản mới bị tụi fong kiến ngăn trở, zân thì bị vua, qúi-tộc và kố dạo áp bức. Vậy nên tư bản mới liên hiệp với học trò, zân kày và ng:̀ thợ dể fá fong kiến.
2) K. M. Fáp khỉ từ bao zờ?
Vua thấy zân chộn rộn, thì bắt bớ những ng:̀ tuyên truyền và tổ chức. Zân thấy vậy thì tức quá, dến ngày 14 tháng 7 năm 1789 kéo nhau dến fá khám lớn (Basti). Vua dem lính về zữ kinh dô; zân lại tổ chức K. M. dội dể fòng chống lại. Vua lui ra ở tại tỉnh Vec-xây. Ngày 5 tháng 10 năm ấy, thợ thuyền dàn bà kon gái Paris kéo nhau dến Vec-xây bắt vua về khai hội, và ký tờ tuyên ngôn (1) là bỏ chế dộ fong kiến, zải fóng nông nô. (2) là dem kủa kác nhà thờ dạo làm kủa nhà nước. (3) là cho zân tự zo làm báo, tổ chức, vân vân. (4) là lập hiến-fáp, ngĩa là vua khĝ dược chuyên-quyền.
1792, vì vua kầu kứu với ngoại quốc và thông với bọn fản K. M., zân mới bỏ vua mà lập ra kọng-hoà.
1793, ngày 21 tháng 1, làm án vua và vợ kon vua là fản-quốc-tặc, rồi dem ra chém.
3) Kác nước Âu-châu dối với K. M. Fáp thế nào?
Zân kác nước thì dều mừng thầm và tán thành. Nhưng vua và qúi-tộc kác nước thì sợ zân mình bắt chước zân Fáp, cho nên bên ngoài chúng nó liên binh dánh K. M. mà bên trong thì zúp cho tụi fản K. M.
Zân Fáp tuy lương thực ít, súng ống thiếu, nhưng chỉ nhờ gan K. M. mà trong zẹp nội loạn, ngoài fá kường quyền. Hồi ấy lính K. M. gọi là "lính khĝ quần", ng:̀ khĝ kó nón, kẻ khĝ kó zày, áo rách quần tua, mặt gầy bụng dói. Thế mà lính ấy dến dâu, thì lính ngoại quốc thua dấy, vì họ gan liều hy-sinh quá, khĝ ai chống nổi.
Thế thì biết: một ng:̀ K. M. kó gan, hơn một ngàn ng:̀ vô chí.
4) Fáp K. M. dến mấy lần?
Năm 1792 dến 1804 kọng hoà lần thứ 1. Năm 1804 Napoléon fản K. M. lên làm hoàng dế. Năm 1814 kác nước dánh Napoléon thua rồi dem zòng vua kũ lên ngôi dến 1848.
Năm 1848 lại K. M. lần thứ 2.
Năm 1852 cháu Napoléon lại fản K. M. lên làm vua.
Năm 1870 nhân thua Dức Napoléon thứ 3 bỏ chạy, Fáp lại lập lên kọng-hoà lần thứ 3.
5) Paris kông-xã (Commune de Paris) là zì?
Năm 1871, vua Fáp thua chạy rồi. Lính Dức tới vây kinh dô Fáp là Paris. Tư bản Fáp kắt 2 tỉnh kúng cho Dức dể kầu hoà. Vì zặc zã mà chết nhiều ng:̀ , hại nhiều kủa. Zân khĝ bánh ăn, thợ khĝ kông làm. Ngày 18 tháng 3, thợ thuyền Paris nổi lên làm K. M. kọng sản (kông-xã).
Vì thợ thuyền kòn non nớt, tổ chức khĝ khéo, vả lại Dức zúp cho tư bản Fáp dánh lại thợ thuyền, nên kuối tháng 5 thì K. M. thất bãi.
6) Mục dích kông-xã ấy thế nào?
Khi vừa lấy dược Paris rồi, thì kông-xã lập lên chính-fủ zân và tuyên bố rằng kông-xã sẽ thực hành những việc nầy:
(1) Bao nhiêu kơ quan sinh sản riêng dều dem làm kủa kông.
(2) Tất kả trẻ kon trong nước, bất kỳ kon trai kon gái, dều fải di học. Học fí nhà nước fải cho.
(3) Zân kó quyền tự zo tổ chức, làm báo, khai hội, xuất zương, v.v.
(4) Bất kỳ dàn ông dàn bà, ai kũng dược quyền chính trị, tuyển kử và ứng kử.
(5) Chính fủ tự zân kử lên, và zân kó quyền thay dổi chính fủ.
7) Kết quả Kông-xã ra thế nào?
Tư bản Fáp khi ấy như nhà cháy 2 bên, bên thì Dức bắt chịu dầu, bên thì K. M. nổi trước mắt. Tư bản Fáp thề chịu nhục với Dức, chứ khĝ chịu hoà với K. M. Dức thấy kách mệnh kũng sợ, cho nên hết lòng zúp tư bản Fáp dánh lại K. M. Lúc Fáp vừa hàng, thì Dức bắt bỏ hết lính, chỉ cho 40.000 ku-lít mà thôi. Khi K. M. nổi lên, Dức lại cho fép tư bản Fáp thêm lên 100.000 lính dể zẹp K. M.
Xem vậy thì hiểu rằng: « Tư-bản khĝ kó tổ-quốc ».
Zẹp dược K. M. rồi thì tư bản ra sức báo thù. Nó zết hết 30.000 ng:̀ kả dàn ông dàn bà, ng:̀ zà trẻ kon. Nó dày 28.000 ng:̀ . Nó bắt zam 650 dứa trẻ kon, 850 ng:̀ dàn bà, 37.000 ng:̀ dàn ông.
8) K. M. Fáp dối với K. M. Anam thế nào?
(a) Trong 3 lần kách mệnh, 1789, 1848, 1870, dều vì zân kan dảm nhiều, nhưng trí thức ít, cho nên dể tư bản nó lợi zụng.
(b) Paris Kông-xã vì tổ chức khĝ khéo và vì khĝ liên lạc với zân kày, dến nỗi thất bãi.
(c) Tư bản nó zùng chữ Tự-zo, Bình-dẳng, Dồng-bào dể lừa zân, xúi zân dánh dổ fong-kiến. Khi zân dánh dổ fong-kiến rồi, thì nó lại thay fong-kiến mà áp bức zân.
(d) K. M. Fáp kũng như K. M. Mỹ, ngĩa là K. M. tư bản. K. M. khĝ dến nơi, tiếng là kọng-hoà và zân-chủ, kỳ thực trong thì nó tước lục kông nông, ngoài thì nó áp bức thuộc dịa. K. M. dã 4 lần rồi, mà nay kông nông Fáp hẳng kòn fải mưu K. M. lần nữa mới hòng thoát khỏi vòng áp bức. K. M. Anam nên nhớ những dều ấy.
9) K. M. Fáp làm gương cho chúng ta về những việc zì?
K. M. Fáp zạy cho chúng ta:
(1) Zân chúng kông nông là gốc K. M., tư bản là hoạt dầu, khi nó khĝ lợi zụng dược zân chúng nữa, thì nó fản K. M.
(2) K. M. thì fải kó tổ chức rất vững bền mới thành kông.
(3) Dàn bà trẻ kon kũng zúp làm việc K. M. dược nhiều.
(4) Zân khí mạnh thì quân lính nào, súng ống nào kũng khĝ chống lại.
(5) K. M. Fáp hy-sinh rất nhiều ng:̀ mà khĝ sợ; ta muốn làm K. M. thì kũng khĝ nên sợ fải hy-sinh.