Đài gương truyện/3
姜敬季魯
3. — BÀ KÍNH-KHƯƠNG NHÀ HỌ QUÝ NƯỚC LỖ
Bà Kính-Khương, con gái nước Cử, lấy chồng về họ Quí nước lỗ, vợ ông quan công-tộc-đại-phu là Mục-bá mà mẹ ông Văn-bá tên là Chúc, làm quan Tướng-quốc.
Ông Mục-bá chết trước, Văn-bá còn ít tuổi, mỗi bận đi học về, bà Kính-Khương thường có ý nhìn xem, thấy các người bạn cùng đến chơi với con, lúc đi ra đều bước dật lùi mà xuống thềm, coi hẳn như một cách bề dưới. Bà mẹ nhân gọi con, mắng rằng:
— Xưa kia, vua Võ-vương là ông vua thiên-tử, lúc tan buổi chầu mà nhỡ đướch một cái giải bít-tất, trông chung-quanh không sai ai buộc được, phải tự cúi xuống mà buộc lấy; thế cho nên bình-trị được thiên-hạ. Ông Hoàn-công là ông vua chư-hầu, bạn cùng ngồi chơi có ba người, các quan can ngăn có năm người, lại những người ngày chực để nhắc lỗi của vua có ba mươi người; thế cho nên trùm trưởng được chư-hầu. Ông Chu-công là ông quan Tướng-quốc, trong một bữa ăn ba lần nhả miếng cơm, trong một bận gội đầu ba lần phải quấn tóc, để tiếp đãi các hiền-nhân quân-tử trong thiên-hạ; thế cho nên giữ yên được nhà Chu. Ấy ba vị thánh hiền đều là hạng vua chúa hơn đời mà tự nhún mình xuống như thế, bao những bạn chơi đều là người hơn mình, cho nên tự mình như không biết mà mỗi ngày càng hay lên. Nay mày, tuổi còn non mà ngôi thấp, chơi với ai đều là những người để sai khiến. Như thế, còn mong gì khá nữa? hở con!
Văn-bá, trước kia vẫn tự cho mình là một người đã đứng đắn, bận ấy phải mẹ mắng, cúi đầu xin lỗi. Từ đấy, tìm các bạn hiền để chơi, kính bạn như thầy, có khi sắn tay áo, đứng hầu cơm, gắp đồ ăn cho bạn.
⁂
Văn-bá đã làm tướng nước Lỗ, một hôm lui chầu về, vào hầu mẹ, thấy mẹ đương ngồi ươm tơ, phàn-nàn rằng:
— Như nhà con thế này, mà mẹ còn ươm tơ!
Bà Kính-Khương nghe con nói, giận mà than rằng:
— Nước Lỗ đến mất nước mất thôi! Cho mày là con trẻ ra làm quan, mày thật không biết gì cả. Ngồi đấy, ta nói cho mà nghe: Phàm người ta, có khó nhọc thời hay lo nghĩ, có lo nghĩ thời sinh ra lòng thiện; hễ nhàn rỗi thời lười biếng, lười biếng thời quên những điều thiện mà sinh ra lòng ác. Cho nên chỗ nào đất tốt dễ làm ăn thời người hư hèn, là vì được nhàn rỗi; chỗ nào đất xấu khó làm ăn thời người hay, là vì phải lo nghĩ. Phép đời xưa, từ ông vua thiên-tử, các công hầu, các hàng quan, đều phải nhọc lòng để tính việc nước; dưới đến kẻ dân-thứ, phải nhọc sức mà làm ăn, không một ai dám lười. Lại từ vương-hậu, phu-nhân các công hầu, vợ các quan, đều phải có việc may thêu áo tế, áo chầu; dưới đến vợ kẻ dân-thứ, cũng đều phải may vá quần áo cho chồng, không một ai dám lười. Nay ta là một người đàn bà hóa, mày lại làm quan nhỏ, khuya sớm siêng-năng, còn sợ nghiệp nhà không đứng được; huống chi lại lười nữa thời rồi biết ra làm sao?! Ta những mong mày sớm tối dăn ta rằng phải siêng; mày nay lại bảo ta nên lười. Đem cái bụng nghĩ của mày như thế mà ra để làm quan với vua, ta sợ rằng giòng giống nhà này đến tuyệt-diệt mất thôi!
Nhời nói ấy đến tai đức Khổng. Ngài bảo các học trò rằng:
— Các học trò ta nên biết đó, như người đàn bà nhà họ Quí, ai dám bảo là người hư.
⁂
Văn-bá chết, bà Kính-Khương gọi các người hầu lẽ của Văn-bá, dăn bảo rằng:
— Ta thường nghe xưa nay có câu nói rằng: « Người đàn ông, bụng chỉ yêu thích về bên trong thời lúc chết có đàn bà con gái chết theo với; bụng yêu thích về bên ngoài thời lúc chết có các người hiền tài chết theo với. » Nay con ta không may mà chết non, ta ghét rằng ngộ mang tiếng yêu thích về bên trong; vậy các nàng dâu của ta, việc đưa ma cùng để tang, đừng có lo thương quá, đừng làm ra tiều-tụy quá, cứ theo lễ chính mà yên tĩnh; thế là giữ tiếng cho con ta.
Nhời nói ấy đến tai đức Khổng. Ngài khen rằng:
— Người đàn bà nhà họ Quí, như thế thật là khôn, muốn làm rõ cái đức hay của con.
⁂
Bà Kính-Khương trong khi ở tang, buổi sớm ngày khóc ông Mục-bá, buổi tối khóc Văn-bá. Đức thánh Khổng nghe biết. Ngài khen rằng:
— Người đàn bà nhà họ Quí, như thế là biết lễ. Yêu mà lòng không riêng, trên ra trên, dưới ra dưới.