hàng hóa thì gánh, còn người thì đi cáng hay đi võng, ngoài những đường đê thì chỉ có những con đường ruộng rất nhỏ hẹp, thường trơn lầy, quanh-co khuất khúc.
Kỳ thủy người Quí-quốc tưởng là người bản-xứ vốn ưa những cách vận-tải hủ lậu cổ-thời ấy, nghĩ bụng rằng người Nam ta ưa đi chân không, giả sử làm đường đá thì đau chân. Vì thế khi bấy giờ chỉ làm một ít đường đi mà thôi: một vài con đường có lát đá, rộng hơn những con đường ruộng đôi chút để cho quân lính đi cho tiện.
Đến ngày làm ra những con đường rộng thứ nhất, có lát đá thì có người nói rằng: đường làm như thế, chỉ cốt để cho những người tây giầu có, đi ô-tô mà thôi. Sau người bản-xứ đều hiểu rằng những công việc làm đường ích lợi là thế nào, từ đó xe tay ngày càng nhiều mãi ra, rồi lại dùng đến xe bò, xe ngựa. Một cái xe bò ba người vừa kéo vừa đẩy thì trở được bằng sức mười người. Chính-phủ bảo-hộ nghiệm ngay ra rằng công-việc làm đường là có ích cho dân bản-xứ. Từ đó giở đi công việc làm đường bành-trướng mãi ra. Việc làm đường, sở tốn rất nhiều, vì phải đắp mặt đất cho cao và phải làm biết bao nhiêu cái cầu nhỏ, cùng là tải đá cứng ở nơi xa đến, đập nhỏ ra mà lát đường. Thắm thoát trong mười lăm năm trời mà làm xong được lắm đường rất đẹp, lát đá phẳng lì. Trong mươi năm nữa thì các chợ lớn trong nước đều có những con đường rộng rãi để cho người ta đi lại mua bán một cách thực dễ dàng. Ngày nay đã có nhiều người bản-xứ dùng ô-tô. Người nghèo cũng có cái thú được đi ô-tô, vì có những ô-tô thuê để trở hành-khách. Xưa kia, người An-nam không hay đi ra khỏi làng nhà. Những người buôn bán thì chỉ đi đến những chợ ở làng bên láng giềng mà thôi. Ngày nay thì người nhà-quê ta, trong một ngày mà có thể đi buôn bán ở những hạt thực xa, bán xong, đến tối lại trở về nhà, chẳng lo nỗi trộm cướp. Nay nhờ có xe-lửa, ô-tô, người ta có thể đi một ngày từ Hanoi tới Huế. Dần dần thì các hạt thượng-du nhờ về những con đường tốt đẹp, được gần gụi miền hạ-du. Nay đã có đường đi lên Cao-bằng, Bắc-kạn rất dễ dàng; chẳng bao lâu lại có đường thông suốt tới Hà-giang. Người Bắc-kỳ đi buôn-bán, có thể đem hàng lên bán ở các chợ thuộc về những hạt xa chốn quê nhà ấy, mà cách đi thì rất chóng, không mệt nhọc gì, lộ-phí cũng chẳng là bao, buôn bán ở những hạt này thực là phát tài. Những người nghèo thì có thể đi làm ở các mỏ, đều được cao công. Những người ưa cuộc khai-hoang thì có cơ tậu được những đất rất tốt để khai-phá thành ruộng mà chẳng phí tổn là bao đồng tiền.
Đường xá thì có ích là như thế.
Những sông đào. — Xưa nay ta chỉ biết lợi dụng những con sông
