của Pháp và chia nước ra làm hai khu-vực là Trung-kỳ và Bắc-kỳ. Tuy hai kỳ cũng thuộc về quyền bảo-hộ của nước Pháp, nhưng mỗi kỳ có một cách cai-trị khác, về sau dần dần hòa-ước năm 1884 cũng mất cả ý-nghĩa, và thực quyền về chính-phủ bảo-hộ hết cả. Triều-đình ở Huế chỉ giữ cái hư-vị mà thôi.
Nước Việt-nam trước kia, từ Nam chí Bắc là một, có cái tính cách duy nhất hơn cả các nước khác. Văn-hóa, lịch-sử, phong-tục, ngôn-ngữ đều là một cả, mà nay thành ra ba xứ: Nam-kỳ, Trung-kỳ và Bắc-kỳ; mỗi kỳ có một chính-sách riêng, luật-lệ riêng như ba nước vậy. Thậm chí lúc đầu người kỳ này đi sang kỳ kia phải xin giấy thông-hành mới đi được. Kỳ nghĩa là xứ, là khu trong một nước, chứ không có nghĩa là nước.
Một nước mà tam phân ngũ liệt ra như thế, thật là một mối đau lòng cho người Việt-nam là dân một nước đã có một lịch-sử vẻ-vang hàng mấy nghìn năm.
14. VIỆC TRIỀU-CHÍNH Ở HUẾ. Triều-đình lúc bấy giờ việc gì cũng do ở hai quan phụ-chính là Nguyễn văn Tường và Tôn thất Thuyết định-đoạt.
Tôn-thất Thuyết là người tính nóng-nảy, dữ-dội, ai cũng khiếp-sợ. Nhưng tài-năng thì kém, mà lại nhát gan, cho nên đa nghi và hay chém giết. Nguyễn văn Tường là người ở Quảng-trị, thi đỗ cử-nhân năm Tự-đức thứ 5, thật là một người có tài-trí, giỏi nghề giao-thiệp, nhưng chỉ có tính tham-lam và lại tàn-nhẫn.
Hai ông ấy chuyên giữ triều-chính. Quan-lại thì ở tay ông Tường, binh-quyền thì ở tay ông Thuyết. Nhưng mà thường việc gì cũng do ở ông Thuyết xui-khiến cả. Trong Triều từ hoàng-thân quốc-thích cho đến các quan, ai có điều gì trái ý hai ông ấy là bị giam-chấp hay chém-giết cả.
Ông Thuyết thì mộ quân phấn-nghĩa để giữ mình, và thường hay tiếm dùng nghi-vệ của vua; ông Tường thì chịu tiền hối-lộ của những người Khách, cho chúng nó đem tiền
