Trang:Viet Nam Su Luoc 2.pdf/195

Trang này đã được hiệu đính, nhưng cần phải được phê chuẩn.

Nhà làm sử lại đổ cho vua Thánh-tổ giết Nguyễn văn Thành, song xét trong các truyện như sách Thực lục-chính biên và sách Đại-nam chính biên liệt-truyện, thì chỉ thấy chép rằng Nguyễn văn Thành bị tội phải uống thuốc độc mà tự-tử năm Gia-long thứ 15 mà thôi. Còn như vụ án Lê văn Duyệt và Lê Chất thì có hẹp-hòi thật, nhưng khi các ông ấy đã mất rồi, và lại vì có tên Khôi khởi loạn cho nên mới truy tội hai ông ấy mà làm án, chứ lúc hai ông ấy còn sống, thì vua Thánh-tổ, tuy có bụng nghi-ngờ, nhưng vẫn không bạc-đãi.

Việc ngài giết chị dâu là bà vợ Hoàng-tử Cảnh và các cháu, thì không thấy sách nào chép cả, chỉ thấy một đôi người truyền ngôn như thế mà thôi. Vậy việc ấy thực hư thế nào không rõ.

Còn việc không biết giao-thiệp với các nước ngoại dương, thì không phải là cái lỗi riêng một mình ngài. Lúc bấy giờ người mình ai cũng chỉ biết có nước Tàu là văn-minh hơn, còn thì cho là man-di cả. Phỏng sử có ai là người biết mà nói ở thiên-hạ còn có nhiều nước văn-minh hơn nữa cũng không ai tin. Bởi thế, hễ thấy người ngoại quốc vào nước mình, thì không những là sợ có sự phản-trắc và sợ đem đạo mới vào nước mà thôi, lại còn sợ lây phải cái phong-tục dã-man nữa, cho nên không muốn giao-thông với ngoại quốc làm gì. Như thế thì có nên riêng trách một mình ai không?

Cái nghĩa-vụ người làm sử, tưởng nên kê-cứu cho tường-tận, rồi cứ sự thực mà nói, chứ không nên lấy lòng yêu-ghét của mình mà xét đoán. Dẫu người mình ghét mà có làm điều phải, mình cũng phải khen; người mình yêu mà có làm điều trái, mình cũng phải chê. Vua Thánh-tổ là một ông vua chuyên-chế, tất thế nào cũng có nhiều điều sai-lầm và có nhiều điều tàn-ác, nhưng xét cho kỹ, thì thật ngài cũng có lòng vì nước lắm. Trong, lo sửa-sang mọi việc, làm thành ra nền-nếp chỉnh-tề, ngoài, đánh Tiêm dẹp Lào, làm cho nước không đến nỗi kém hèn.