nghịch-thần làm loạn. Ở mặt Quảng-nghĩa lại có giặc mọi Đá-vách cứ hay xuống quấy-nhiễu dân-gian, may nhờ có quan tiễu-phủ Nguyễn Tấn 阮 縉 ra sức đánh-dẹp mới yên được. Việc giao-thiệp với nước Pháp thì càng ngày càng khó. Ở Bắc-kỳ thì có giặc Khách một ngày một mạnh, đến nỗi quan quân đánh không được, phải nhờ quân Tàu sang dẹp hộ. Triều-đình cũng bối rối không biết tính ra thế nào cho khỏi được sự biến-loạn.
6. GIẶC KHÁCH Ở BẮC-KỲ. Ở bên Tàu lúc bấy giờ cũng loạn: ngoài thì đánh nhau với nước Anh-cát-lợi và nước Pháp-lan-tây. Triều-đình phải bỏ Kinh-đô mà chạy; trong thì có giặc Thái-bình nổi lên đánh phá, tí nữa ngôi vua nhà Thanh cũng đổ nát.
Nguyên từ năm Đạo-quang thứ 29, là năm kỷ-dậu (1849), tức là bên ta năm Tự-đức thứ 2, ở Quảng-tây có tên Hồng tú Toàn 洪 秀 全 cùng với bọn Dương tú Thanh 楊 秀 清, Tiêu triều Quí 蕭 朝 貴, Lý tú Thành 李 秀 成, nổi lên xưng là Thái-bình thiên-quốc 太 平 天 國, rồi chiếm giữ đất Kim-lăng và các tỉnh ở phía nam sông Trường-giang. May nhờ có bọn Tăng quốc Phiên 曽 國 藩, Tả tôn Đường 左 宗 棠, Lý hồng Chương 李 鴻 章, hết sức đánh-dẹp, và lại có thế ngoại-quốc tư giúp, cho đến năm Đồng-trị thứ hai là năm quí-hợi (1863) tức là bên ta năm Tự-đức thứ 16, quan nhà Thanh mới bắt được các tướng Thái-bình, Hồng tú Toàn phải uống thuốc độc tự-tử, triều-đình nhà Thanh lại thu-phục được các tỉnh ở phía Nam nước Tàu.
Lúc ấy có dư-đảng của Hồng tú Toàn là bọn Ngô Côn 吳 鯤 chạy tràn sang nước ta, trước còn nói xin hàng, rồi sau đem quân đi cướp phá các tỉnh, quan quân đánh mãi không được.
Năm mậu-thìn (1868) là năm Tự-đức thứ 21, Ngô Côn chiếm-giữ tỉnh thành Cao-bằng. Triều-đình sai quan tổng-đốc Phạm chi Hương 范 芝 香 viết thư sang cho quan nhà Thanh để xin quân Tàu sang tiễu trừ. Nhà Thanh sai phó-tướng Tạ kế Quí 謝 繼 貴 đem quân sang cùng với quan tiễu-phủ Ông ích Khiêm 翁 益 謙 và quan đề-đốc Nguyễn
