Trang:Viet Han van khao.pdf/155

Trang này cần phải được hiệu đính.
— 143 —

vô cùng tuy không có hình tích gì mà thực là cái then chốt của tạo-hóa và là cái cỗi gốc của muôn vật. Cái lẽ ấy tức là cái lẽ thái-cực. Cái lẽ thái-cực ấy động là dương mà tĩnh là âm; có dương động thì cái công dụng của lẽ ấy mới thi hành, có âm tĩnh thì cái bổn thể của lẽ ấy mới đứng vững. Vì có âm dương mới sinh ra khí ngũ-hành là kim, mộc, thủy, hỏa, thổ. Khí ngũ-hành phối hợp với khí âm dương, rồi phần dương thì thành ra nam (đàn-ông và các giống đực), phần âm thì thành ra nữ (đàn-bà và các giống cái), đó là lúc đầu tiên mới có nam nữ do ở khí hóa mà sinh ra. Từ lúc có nam nữ rồi thì hai khí giao cấu với nhau mà người và muôn vật mới sinh sinh hóa hóa vô cùng, đó là bởi hình hóa mà sinh ra vậy.

Người ta và muôn vật đều bởi cái lẽ thái-cực và khí âm dương, ngũ-hành mà sinh ra. Song người ta lại bẩm thụ được cái khí tinh anh hơn muôn vật, cho nên trí thức cũng hoàn toàn hơn cả muôn vật. Tuy vậy, người ta bẩm thụ cái khí ấy lại có kẻ trong người đục, kẻ thuần người tạp khác nhau, cho nên trí-thức kẻ khôn người dại, tính tình có kẻ thiện người ác cũng khác nhau. Duy có thánh-nhân là bẩm thụ được cái khí tinh-anh mà lại tinh-anh hơn cả loài người, cho nên trí thức rất thông minh, tính tình rất thuần thúy, mà toàn được hết lẽ tự nhiên của thái-cực, tức là những đức trung chính nhân nghĩa, mà lập nên cái đạo rất mực cho người ta noi theo.

Nói tóm lại thì chương này chỉ là suy nguyên cái lẽ sở dĩ có giời có đất, có người có muôn vật, mà kết vào cái đạo lý của người ta nên noi theo. Lý tưởng ấy so với Âu học thì khác nhau nhiều. Song thử ngẫm trong cuộc giời đất, có vật gì là ra khỏi được hai mối âm dương; mà nếu không có một lẽ gì làm chủ tể thì đâu mà hóa sinh ra vạn vật; bảo rằng do ở khí-hóa vận động mà tự nhiên sinh ra, thì cớ sao tính chất hình sắc của vật gì, dù bao giờ cũng vẫn nguyên như thế, ví như giống nào ngọt thì bao giờ vẫn ngọt, giống nào chua thì bao giờ vẫn chua, giống nào tròn thì bao giờ vẫn tròn, giống nào dẹt thì bao giờ vẫn dẹt, giống động vật nào có hình chất gì cũng vậy, tựa