III. Nói về Thúy-Kiều thì lại sắc-sảo hơn nhiều.
a) Nào sắc (câu 11 đến 14) thì thu thủy, xuân sơn, hoa thắm, liễu xanh, nghiêng nước nghiêng thành: thật là đẹp đậm-đà, có sắc có tình. Làn thu thủy nói mắt trong như nước mùa thu; nét xuân-sơn nói lông mày xanh như núi mùa xuân. — Hoa ghen thua thắm, liễu hờn kém xanh là đối lại với câu: mây thua nước tóc, tuyết nhường mầu da; ghen với hờn vốn là tính-tình của người ta mà đem gán cho hoa liễu tức ví cây cũng như người vậy: đó cũng là một bút-pháp riêng (personnification). Nghiêng nước nghiêng thành: đẹp mà đến cười một tiếng nghiêng thành, cười hai tiếng nghiêng nước (theo câu thơ ông Lý-diên-niên) thật đã là đẹp lắm.
b) Đến tài (câu 15 đến 20) thì đủ cả cầm, ca, thi, họa, mà đặc-sắc nhất thì nghề đàn. Đàn giỏi đến làu cả các bậc ngũ-âm, mà ăn đứt hơn người là một trương Hồ-cầm, lại tự soạn lấy một điệu riêng là thiên bạc-mệnh. Con người thật là tài-hoa, nhưng cái tài-hoa ấy không phải là của một người chuộng sự vui chơi cho thỏa-thích, mà là của một người đa sầu đa cảm, vì vậy đàn lại hay gẩy khúc bạc-mệnh, hình như cái số-phận nàng Kiều sau này đã hiện ra ở cái khóe tài ấy rồi. Ngũ-âm là 5 thứ tiếng cao thấp khác nhau: cung, thương, giốc, chủy, vũ. — Hồ-cầm là lối đàn cầm của người Hồ đặt ra. Xoang là điệu đàn. — Bạc-mệnh là mệnh mỏng, không gặp may, không ra gì.
Trong hai đoạn tả người này, đoạn tả Thúy-Kiều dài hơn đoạn tả Thúy-Vân nhiều, vì nàng Kiều là vai chính trong truyện cần phải tả rõ hơn; vả nàng ấy sắc-sảo mặn-mà hơn, nên tả nàng Vân trong 4 câu đã đủ, mà tả nàng Kiều muốn cho đủ phải dài hơn, lại tả Vân trước rồi tả Kiều sau để nẩy ra ý Vân kém Kiều. Coi đó cũng đủ biết cái tài kết-cấu (composition) của tác-giả.
IV. Nói về phong-thái hai người thì rất mực phong-lưu đoan-chính: dù đã đến thì (cập-kê: tới kỳ cài-trâm; lệ bên Tàu con gái tới 15 tuổi thì cài trâm là tới kỳ sắp lấy chồng) mà vẫn kín-đáo (êm-đềm trướng rủ màn che), không thèm học cái thói hoa-nguyệt như ai (tường đông ong bướm đi về mặc ai: tường đông ong bướm là nói những tin đi mối lại bên ngoài: bên Tàu làm nhà thường xoay cửa về hướng đông, nên nói tường đông.)
Coi đoạn này đủ biết tài tả người của tác-giả thật khéo; nhất là đoạn tả Thúy-Kiều thật là một bức tranh đẹp đủ mọi vẻ, vừa đẹp về hình-thức vừa đẹp về tinh-thần, xứng với vai chính trong truyện. Có hai điều ta nên chú ý: 1º) bài này tức là cái mẫu văn tả người trong các truyện ta (nên so sánh với đoạn tả nàng cung-phi trong khúc