HOÀNG-CAO-KHẢI 黃 高 啓
Tướng-công người Hà-tĩnh, đậu cử-nhân, làm quan tới Phụ-chánh đại-thần triều vua Thành-Thái, hàm Thái-tử thái-phó, văn-minh-điện đại-học-sĩ, tước Duyên-mậu quận-công. Trước tướng-công từng làm quan ngoài Bắc-kỳ, đi đánh dẹp các nơi, sau sung chức kinh-lược Bắc-kỳ. Hay chữ mà nôm cũng hay, có soạn nhiều sách rất có giá-trị về đường sử học nước nhà: Việt-nam-sử yếu, Việt-nam nhân-thần giám, Việt sử kính, ba quyển ấy tướng-công đều tự dịch ra quốc-văn. Về phần văn nôm, có tập Vịnh-nam-sử, tập Làm con phải hiếu, tập Đàn bà nước Nam[1] và hai vở tuồng: Tây Nam đắc bằng và Tượng-kỳ khí xa.[2]
VỊNH NAM-SỬ
Những bài sau này là trích ở tập « Vịnh Nam-sử ». Trong tập này tướng-công chọn các danh-nhân trong nước Nam, mỗi người có một bài tiểu-truyện, một bài thơ vịnh và một bài bàn.
Những bài bàn này, lời văn rất hay, lại vừa thích giải bài thơ, nên lục in ra đây để làm cái mẫu giảng nghĩa lối thơ ta.
35. — TRƯNG-VƯƠNG
Tượng đá trời nam giại tuyết sương,
Nghìn năm công đức nhớ Trưng-Vương.
Tham tàn trách bởi quan gây biến,
Oanh liệt khen cho gái dị-thường!
Liều với non sông hai má phấn,
Dành nhau nòi giống một da vàng.
Cột đồng Đông-Hán tìm đâu thấy,
Chỉ thấy Tây-hồ bóng nước gương.
Bài thơ này là thuật công đức bà Trưng-vương; đại ý nói rằng: Ta thường đi qua xã Hát-môn, (huyện Phúc-thọ, Sơn-tây) trông thấy miếu-mạo nguy nga, có hai tượng đá dựng ở trời Nam, đã cách mấy nghìn năm nay, trải biết bao nhiêu tuyết sương mà vẫn y như cũ. Người ta nói rằng: « Ấy là hai tượng của chị em bà Trưng-vương thuở trước đã đuổi quan Thái-thú là ngươi Tô-Định mà làm vua nước Lĩnh-Nam.
