nghĩa-vụ ta ở đấy vậy. Bấy giờ thấy trong bụng cực là bình-tĩnh khoan-khoái, bèn cảm-tạ cái nghĩa cao-thâm gọi tên là cái nghĩa-vụ ấy, mà muốn giải xem nó thế nào. Bình-sinh mình đã từng được trông gần mà thấy nào con trẻ tóc-xanh, nào người già đầu-bạc, đều vui-vẻ mà gánh-vác những sự khó-nhọc phi-thường, đã từng thấy bao nhiêu người ăn sung ở sướng mà biết nhẹ lòng coi thường cái đời sung-sướng ấy, lại thấy về phần mình cũng được dự vào cái lạc-thú kỳ-diệu của người đã biết tin sâu trong bụng rằng phàm cái nợ Danh-dự là không cái nào trốn được ; thấy thế tôi mới hiểu rằng cái lòng Vong-kỷ chẳng qua cũng là một sự dễ-dàng thường-có mà thôi.
Tôi tự hỏi trong bụng rằng cái lòng Vong-kỷ ấy nó có phải là cùng sinh với ta không ; tự hỏi rằng người ta thường có cái tính cần phải vâng-theo ở ngoài, cần phải đem cái lòng tự-chủ của mình mà đặt vào tay người khác coi như một vật nặng vật phiền, là làm sao ; tự hỏi rằng bởi đâu hễ chút được cái gánh nặng ấy thì trong bụng thấy có cái sướng thầm ; mà làm sao cái lòng tự-cao tự-đại của người ta không từng thấy phản-đối lại bao giờ. Tôi thường thấy ở đâu cái lòng vong-kỷ ấy nó cũng như một cái thần-lực buộc các quốc-dân lại thành từng đoàn-thể cường-mạnh ; nhưng tôi chưa từng trông thấy đâu có cái lòng quên-bỏ những việc riêng, nhời riêng, tình riêng, ý riêng, hoàn-toàn kịch-liệt bằng trong bọn quân-gia vậy. Đâu đâu tôi cũng thấy người ta tìm cách để cưỡng-mệnh, mà đem thực-hành cái cách ấy, vì phàm ở đâu cũng thấy người dân có cái tính phục-tòng « sáng-suốt mà khôn-ngoan », biết suy-xét, biết lượng đến đâu là có thể thôi được. Thậm chí đến người đàn-bà là kẻ nhu-thuận mà có khi bắt làm điều sằng cũng không chịu vâng theo, pháp-luật cũng bênh-vực cho. Duy có cái tính phục-tòng của bọn nhà quân, vừa « thụ-động » , vừa « chủ-động », nhận được mệnh-lệnh, thi-hành mệnh-lệnh, cứ nhắm mắt mà đập như thần Vận-mệnh đời cổ-xưa, thì chưa dễ đã thường thấy có ! Tôi ngẫm-nghĩ cái lòng vong-kỷ của người quân-nhân ấy, xét hết mọi sự kết-quả xa gần, mới biết rằng cái lòng vong-kỷ ấy thật là vô-hồi vô-hạn, có khi khiến nên những công việc ghê-thảm.
Tôi vừa để cho ngựa đi vừa nghĩ riêng như thế, mắt nhìn giờ vào đồng-hồ, lại trông con đường cứ chạy thẳng băng mãi, không có một cái cây, không có một cái nhà nào, cắt đôi cánh-đồng cho đến tịt-mịt chân giời, tựa hồ như một cái vạch vàng nhớn trên một tấm vải thâm. Có khi cái vạch nước hòa với đất bùn chung quanh, mặt giời thường thảm-đạm nhưng hễ hơi có ánh sáng lên một tí thì trông thấy cái cảnh-tượng tiêu-điều ấy lấp-loáng lên, tưởng như mình đứng giữa một cái bể bùn, theo một dòng chẩy những đất lầy bùn lội.
Xét kỹ trên con đường vạch vàng ấy thì nhận thấy csach ước chừng chia tư một phần dặm có một cái nét chấm đen đương đi. Thấy thế lấy làm vui, vì chắc rằng có người nào đi đấy. Nhìn không dời mắt nữa, bèn trông ra cái chấm đen ấy cũng đi như tôi về phía thành Li-lặc, mà xem đi chệch chạc không ngay-ngắn thì biết rằng đi đã mệt. Tôi bước rảo lên, tiến dần đến cái vật ấy, thấy nó đã hơi dài-dài ra một tí, mắt nhìn đã to-to. Đất chỗ ấy rắn hơn, tôi lại cho ngựa tế lên, thì nhận ra hình một cái xe nhỏ đen-đen. Bấy giờ trong bụng đói, mong được một cái xe nhà hàng để mua ăn, bèn dùng con ngựa như một chiếc thuyền, hết sức bơi chèo cho đến cái đảo hạnh-phúc kia, mà « thuyền-ngựa » thì đi giữa một cái bể có lúc ngập đến bụng.
