AI LÀM RA BỘ TIỂU-THUYẾT
« Lĩnh-nam dật-sử? »[1]
Sự khảo-cổ xưa nay rất là khó, khó về sự sách vở không đủ, biên chép không tường, sự ấy vẫn đành là khó. Song lại còn một điều khó nữa, là các nhà trước-thuật khi xưa ghi chép năm tháng thời chỉ chép can-chi, như chỉ chép là năm Giáp Tí, thời còn biết năm ấy mới đây hay là đã lâu? Sách của người nào làm ra thời chỉ ký tên hiệu, như chỉ chép hiệu là Mỗ tiên-sinh, thời còn biết đích là tên ai nữa. Vả lại chép các tên sông tên núi thuộc về địa-dư, thời chỉ dùng những tên hiệu đẹp, còn những tên đích-thực quan-hệ về lịch-sử thời lại không chép. Thế ra hình như những sách của cổ-nhân truyền lại, chỉ để làm cái tài-liệu cho người đời sau ngâm-nga thơ-phú, chớ còn những sự quan-hệ về lịch-sử khảo-cứu, không có can-hệ gì đến hay sao?
Bởi vậy bây giờ ai muốn lưu-tâm khảo-cổ xét trong các bài thi-ca. các bài tiểu-dẫn, hoặc trong các câu đối, mà tìm được một cái chứng-cứ cỏn-con gì về thời-đại, về nhân-vật, hay là về sự-tích, về địa-dư, thời thật là lao-thần khổ-tứ tìm xét mãi mới ra; nếu gặp chỗ nào vướng-vấp còn ngờ, thời đành bỏ quyển sách đó mà thở dài vậy.
Ôi! Cổ-nhân không phải là dối ta mà cũng không phải là giấu ta đâu, nhưng không ngờ rằng chúng ta bây giờ khảo-cổ lại gặp cái nỗi khó-khăn như thế. Ấy đấy, cổ-nhân để cho chúng ta cái nỗi khó khăn đã rõ ra trước
- ▲ Bài này dịch-giả đã dịch đăng báo Nam-phong số 53 từ năm 1921, khi đương dịch bộ dật-sử này đăng lên báo, nay lại in ra đây để chất-chính cùng chư duyệt-giả.Đ. Ch.
