Đến thăm hầu cụ Phan là 19 tháng ba ta (20-4-27), sáng hôm sau thời vào Tourane. Đi Tourane, cũng có một sự may, là nhân gặp một nhà tư-bản đã từng đưa mình đi chơi Huế khi trước; lần này gặp ở Huế, lại cùng đi Tourane. Dừng xe lên đính Hải-vân-quan, chơi xem cảnh thắng. Chỗ Hải-vân, kể như xưa cũng thật là hình thế. Quảng-nam với Huế, đường độc-đạo tương thông; cửa quan làm trên cao trông xuống đường, tức là ở ngoài Huế giữ trong nam kéo quân ra bắc. Tưởng như xưa đương hồi Nguyễn, Trịnh, Tây-sơn, đã bao nhiêu giọt máu đồng-bào, tưới cây thấm đất; đến nay thời cửa không tường đổ, họa chỉ là một nơi thắng-cảnh cho những khách du-quan. Trên cửa trước ba chữ 海 雲 關 Hải-Vân-quan; mặt cửa nữa sáu chữ 天 下 第 一 雄 關 Thiên-hạ đệ nhất hùng quan, sự tu-tạo đều về đời Minh-mạnh. Từ ấy đến nay thời nam bắc nhất gia, quan san vô sự, mây ngàn giăng bể, thơ thẩn cùng ai. Tiếc không được phong-lưu thanh nhàn, thường được cùng đôi ba bạn hữu hữu tình, cùng nhau đi chơi thăm những lũy cổ bia tàn, để quan san không tịch-mịch.
Vào Tourane, nghỉ ở nhà một ông phán làm việc ở sở Đoan mà cũng là người Bắc. Ở Tourane truyến này hơi lâu trước sau sáu bẩy hôm. vui cùng các sĩ phu, đi Faifo, vào Đồng-Dương, chơi Ngũ-hành sơn, thăm Quảng-nam thủy-cơ cục. Nay chép qua sự đi chơi Đồng-dương và Ngũ-hành-sơn.
Ngày 23 tháng ba ta (24-4-27), ở Faifo vào chơi Đồng-Dương là một nơi có di-tích của Chiêm-thành, nay thuộc phủ Thăng-bình tỉnh Quảng-nam, cách Faifo 40 cây số. Hôm đi chơi cũng nhờ có ông chủ rượu ở Faifo có xe nhà đưa đi. Tới Đồng-dương, viếng thăm phong-cảnh, xem chỗ đi-tích ấy, thời cung điện trùng-trùng, tượng lăn tường đổ, những cái tượng-hình đẹp khéo đã đem chứa ở nhà tích-cổ ở Tourane (Musé chiêm), đây chỉ còn mấy con voi đá vẫn đứng chơ ở dữa chốn tàn-cung, như vẫn tận trung cùng cố-chủ. Hỏi truyện những thôn-dân ở đấy thời trong làng hiện có hai họ, họ Trà và họ Phạm, vậy tức là những họ vua Chiêm khi trước còn có chép ở sử Nam ta, mà nghĩ cho đồng-hóa đã lâu, có nhẽ tự người nói truyện kia cũng không tự biết vậy. Hơn được kém thua, đào-thải lệ chung của tạo-hóa. Sợ thay!
