CHƯƠNG THỨ VI
Phong tục được thuần.
Trong chương thứ ba chúng tôi đã nói đến một vài việc về phong-tục. Những việc ấy tỏ ra một sự độc-ác và tàn-nhẫn, ngày nay ta nghe thấy phải mếch lòng. Những người gần sáu mươi tuổi chắc cũng còn nhớ đến những việc này. Các ông già có thể lấy những việc ngày trước so sánh với những việc ngày nay mà giậy bảo con cháu thì rất là ích lợi vậy.
Lúc đầu khi người Pháp mới đến chiếm-lĩnh xứ này thì sự dùng roi vọt để chừng phạt hãy còn thấy có, ngày nay đến việc xử kiện ở nơi tòa án cũng không dùng đến roi nữa. Người trên đối đãi với những người tùy thuộc mình rất là tử tế không phải dùng đến roi vọt, mà những người tùy-thuộc cũng vui lòng vâng lời người trên. Những viên quan nhỏ khi nói với quan trên, không phải qùy xuống đất. Một viên quan nhỏ có thể đứng đối diện nói với một viên quan to người Pháp chẳng hề chi cả. Trong ngạch binh, những lính tráng được lương bổng hậu, được ăn mặc và có chỗ ở tử tế. Quan trên đối đãi binh lính rất là từ-tốn và không lấy roi vọt đánh lính bao giờ. Thế mà những binh lính lại tận tâm hơn và có lễ phép hơn những binh lính ngày xưa vậy.
Xem như trên thì chúng ta đã biết rằng vua Gia-long đối với bọn Tây-sơn độc ác là thế nào rồi. Ấy là cái phong-tục về thời đó, mãi về sau có người đối với vua phạm lỗi mà cả nhà bị xử tử. Lúc đầu, khi nước Pháp mới can-thiệp vào việc xứ này, vì nước Pháp không muốn giữ xứ Bắc-kỳ nên mới trả lại cho triều-đình Huế. Khi người Pháp đi rồi, triều-đình Huế sai giết hàng nghìn người An-nam đã tiếp-đãi tử-tế người Pháp.
Các bạn thiếu-niên thử so-sánh việc độc-ác ấy với cái thuần-phong mỹ-tục của người Pháp đem lại xứ này.
Ba ông vua An-nam đã cố sui-dục nhân-dân đánh lại nước Pháp. Ba ông vua ấy ngày nay đều bị đi đầy một cách rất sung sướng, đầy ở những thuộc-địa có tiếng là đẹp đẽ và khí hậu rất tốt. Những tướng cướp chứ không phải là những nhà ái-quốc[1] như Đề-thám và Đốc-tít, thường đã chống cự một cách rã-man với nước bảo-hộ. Mấy người con gái của hai tướng này đã được nước Pháp nuôi nấng cho rất là tử-tế.
- ▲ Ái-quốc = có lòng yêu nước.
