CHƯƠNG THỨ V
Sự thịnh vượng của xứ Đông-dương trong khi bên Âu-châu có việc chiến-tranh.
Trong khi Âu-châu đại-chiến, nước Pháp và đồng-minh hết sức làm cho bên Á-Đông được thái-bình và thịnh-vượng.
Không có một dân-tộc nào ở ngoài dám xâm-chiếm bờ cõi Đông-Dương, những bọn giặc Tàu mon-men ở biên-thùy bị đánh đuổi cả. Ấu-vương An-nam thấy trong nước mênh-mông rộng rãi của mình chỉ còn có 180 người lính Pháp canh giữ, nghe những người bàn luận sằng, định khôi-phục lại nước, tưởng là dễ lắm. Những quần-thần đều từ chối không theo, nên Ấu-vương bị mất ngôi rồng. Trong năm năm trời lòng trung-thành của nhân-dân không hề thay đổi.
Tuy tất cả người Pháp đều tận-tâm cứu-quốc[1] nhưng nước Pháp cũng xin cõi Đông-Dương giúp cho 120.000 lính thợ và 30.000 lính trận. Trong số 150.000 người đều mộ trong đám dân nghèo, vài năm về sau, lúc trở về nước nhà, đều khỏe-mạnh tráng-kiện, có tiền để dành, nhiều người lại học được cả nghề riêng.
Ở Đông-dương, lại phải làm cho bọn lính thợ đó có việc làm. Vì thế nên trong những xưởng của người Pháp đã dựng sẵn, hay là vì mục đích này mà mở thêm ra, lấy những lính thợ này vào làm việc. Trong bọn thợ này sau có người trở nên các ông chủ. Kể từ lúc đó sắp đi thì có nhiều xưởng và cửa hàng người bản-xứ mở ra như thợ may quần áo tây, thợ đóng giầy tây, người bán tạp hóa, người đóng hòm, thợ làm đồ ngựa, người bán đồ sắt. Trước khi có chiến-tranh thì ở Hà-nội không thấy có những hạng người này. Người trong xứ lại chế-tạo được những đồ cần dùng mà trước vẫn phải mua ở Âu-châu.
Nhờ về sự kiên-nhẫn và cách giậy dỗ có phương-pháp của những người quản-đốc Thương-mại bảo-tàng viện (Musée commercial) ở Hà-nội nên những người nhà quê An-nam thành ra những tay thợ tài khéo trong những nghề mới. Những người thợ tài khéo này khi về làng lại giậy cái nghề của mình học được cho những người khác. Nhiều nhà buôn của người Pháp ở đây mua đồ làm được của bọn người này đem sang Âu-châu bán. Thế là cái kỹ-nghệ ở gia-đình và ở trong làng được phát-đạt thịnh-vượng vậy.
- ▲ Cứu-quốc = cứu lấy nước mình.
