Thế nhưng mà trước năm 1914 những hải-cảng Nha-trang, Qui-nhơn, Hàn và Bến-thủy vì có nhiều tàu bè đến luôn, nên đều được thịnh vượng cả. Ở cửa Hàn có việc buôn bán chè rất lớn và ở bến tàu Vinh có việc buôn bán gỗ. Đường xe lửa nối xứ Bắc-kỳ với tỉnh Vinh, nối tỉnh Nha-trang với xứ Nam-kỳ, nối tỉnh Hàn và Đông-hà với kinh-đô Huế. Con đường xe lửa từ Đông-hà đến Vinh đã nghiên-cứu rồi. Việc bưu-điện thì đã có đến bốn mươi nơi vừa tỉnh vừa đồn.
Công việc người Pháp làm ở xứ này không phải chỉ chuyên về đường vật-chất, nhất là về đường tinh-thần lại chuyên-trị lắm.
Về cái thời-kỳ thứ nhất đó, người Pháp đã dựng những viện khoa-học có giá-trị như viện Bát-tơ (Institut Pasteur) ở Sài-gòn và ở Nha-trang, trường Viễn-đông-bác-cổ đã được nhiều ông nho-học bản-xứ và cả thế-giới tôn-trọng.
Nhiều nhà bác-sĩ đã nghiên-cứu về lịch-sử, về dân-tộc, về tiếng nói, về động-vật,[1] về thực-vật,[2] về sản-vật, đủ các thứ ở xứ này.
Nói tóm lại về năm 1914 nhờ về một số ít người Pháp mà toàn xứ bước lên con đường tiến-bộ. Lúc ấy có một việc xẩy ra, nhiều người Pháp trong bọn trên này phải về nước, làm cho những người còn ở lại, trong năm năm trời, sợ hỏng mất cuộc tiến-bộ đang hoàn-thành kia.
Nhưng trong lúc này lại xảy ra việc trái hẳn với sự lo sợ ấy.
Mỏ than Hòn-gai. Nhà máy điện mới ở bờ vịnh Hạ-long.
