bước chân vào nơi tàn-phá, đốt giết nơi ấy, chết thành núi thây chẩy thành sông mắu[1].
Đến như đại-đế thì đánh giẹp đến đâu kiến-thiết ở đó, gây dựng ở đó, chỉnh đốn ở đó. Ông Mông-tét-ki-ơ (Montesquieu) nói rằng: đại-đế đã khai-sáng ra không biết cơ man nào là thành thị mà ngài mở mang thành nào cũng là khéo cắm được những chỗ địa-hình đẹp, địa-thế lợi, phong cảnh giai-thắng. Tính cả ít ra là bẩy-mươi thành, một tay ngài dựng. Phần nhiều những thành ấy, khi ngài băng rồi cũng vẫn còn lại, nhiều thành lại phồn-thịnh thêm lên vô-kể.
Nức danh hơn cả là thành A-lệ-san-ri « Alexandrie » nước Ai-Cập, Ngài đã chọn lấy khu đất, trong thì hồ Ma-rê-ô-ti (Maréotis), ngoài thì Địa-trung-hải, vẽ ra địa đồ trước, đường xá vuông vắn, thành ấy về sau được cái hân-hạnh giữ lăng của ngài! »
Các bạn thiếu-niên nên so-sánh những người tiếm-địa hay tổ-chức như người Hy-Lạp và người La-mã với những kẻ đi tiếm-địa ấy, họ đã làm cho nhiều xứ bị tàn-phá trong biết bao thế-kỷ. Những dân-tộc khi xưa bị người La-mã chinh-phục thì 1500 năm sau cuộc tận-cùng đế-quốc La-mã, những dân-tộc ấy đều được nổi danh cả.
Cái chủ-nghĩa đi lấy thuộc-địa của Âu-châu ngày nay cũng noi theo cái tôn-chỉ ấy. Nhất là nước Pháp, một đôi khi dù nước Pháp không
- ▲ Trong khoảng từ năm 530 đến năm 540, vua Mihirakula nước Bạch-Hung-Nô (Hephthalites) đem quân đi phá giết khắp vùng Thượng-Á Tế-Á và miền tây-bắc Ấn-Độ. Bên nước Gandhara thì giết hết chia ba hai phần dân, còn một phần nữa thì bắt làm nô-lệ, bao nhiêu nhà-tu, và đền-đài lăng-miếu của người ta hủy-hoại đi hết, tính cả thẩy đến một nghìn sáu trăm nơi. Cho nên trong Sử-ký truyền-tụng của người Ấn-Độ, gọi tục danh ông vua Hung-Nô ấy là Trikotihan, nghĩa là « kẻ giết ba triệu người ».
Gengis-Khan thì đi tiếm được đất nào lấy tàn-sát làm chủ-nghĩa, giết hại hàng mấy triệu người, giết sạch người ở vùng Thượng-Á Tế-Á, khắp cả những miền nào mà cái văn-hóa Gréco-Bactrienne đã thịnh-đạt, rồi lại giết đến dân Yuetehi (Nhục-chi); rồi giết sang đến Ba-tư, và về đời vua Avicenne và Firdousi, sau hết lại phá-hoại đất Bactriane tối phồn-thịnh, mà ông Justin gọi là « đất có nghìn thành-thị ». Những xứ ấy đương thịnh-vượng mà Gengis-Khan ra tay làm thành ra một cái bãi xa-mạc lớn, các thành-thị cũ phần nhiều là do vua Alexandre mở mang ra thuở trước, thì thành ra những chỗ mỏ xương núi thịt.
Quân Mông-cổ thì đi đến đâu bất kể ức triệu con người, dồn đi tiền-quân lấy gươm-giáo thúc vào lưng mà ức-bách phải đi đánh người đồng-chủng với mình. Còn quân Mông-cổ thì đi sau, chờ cho lúc nào quân thù đã đánh nhau mệt-nhọc rồi mới xông lên mà chém giết, và hạ lấy thành-trì của người ta. Dân các thành-thị dẫu hàng ngay không trống-cự mà nó cũng giết sạch, để khỏi phải đem quân đóng giữ, hoặc khỏi phải nuôi tù tốn lương. Nó bắt người ta tự phải chói nhau lại người nọ buộc với người kia, rồi nó chia ra từng dây, từng mớ, mà giao cho các cơ, các đội giết đi.
