CHƯƠNG THỨ II
Hai hạng người đi tiếm-địa.
Ngày nay có nhiều người coi những người đi tiếm-địa như những ác-nhân[1] của loài người ta.
Cũng có lắm thứ chinh-phục và lắm hạng người đi tiếm-địa.
Có thứ chinh-phục tạo-vật bằng khoa-học, có thứ chinh-phục lòng người bằng ơn-huệ, có thứ chinh-phục những dân-tộc hèn-yếu bởi những người có nghị-lực và khôn-ngoan, và có thứ chinh-phục bởi sự ỷ cường-quyền[2].
Có thứ chinh-phục sáng-tạo[3] và có thứ chinh-phục tàn-bạo. Sự chinh-phục của A-lệ-San (Alexandre) đại-đế, hay là của Sê-da (César) thống-soái thì là sự chinh-phục ban ơn. Cách bao nhiêu thế-kỷ về sau những dân-tộc bị chinh-phục còn giữ được cái kỷ-niệm chật-tự, hòa-bình và thịnh-vượng. Những sự chinh-phục của Thiết-mộc-Nhi (Tamerlan), của Thành-Cát-tư-Hãn (Gengis Khan) hay là của Át-ti-la (Attila) đã để lại một cái kỷ-niệm gớm-ghê trong biết bao thế-kỷ.
Có nhiều thứ chinh-phục đến ba lần từ-thiện, là vì những thứ chinh-phục này đã mang lại cho dân-tộc bị chinh-phục sự hòa-bình và chật-tự, là vì những thứ chinh-phục này đã ngăn những thứ chinh-phục bất-thiện của những dân-tộc hung-ác và tàn-hại, là vì những thứ chinh-phục này đã kính-trọng cái quốc-hồn, cái ngôn-ngữ, cái nghệ-thuật, cái tổ-truyền của dân-tộc bị chinh-phục.
Cõi Đông-dương này đã bầy cho ta biết nhiều thứ chinh-phục tàn phá. Đã 400 năm nay, cái dân-tộc lớn như dân-tộc Chàm còn lại những gì? Còn lại những sự tàn-ác và trước khi người Pháp đến đây không ai chú-ý đến cả, còn lại một nòi giống tiều-tụy và không có can-đảm, nhân-dân sinh-tụ trong một vài làng.
