Đời cách mạng Phan Bội Châu/Tôn ông Cường Để làm minh chủ
TÔN ÔNG CƯỜNG-DỂ LÊN LÀM MINH-CHU
SỐ là ban đầu tôi định chiêu-nạp bọn anh-hùng lục-lâm và những người trong đảng cần-vương còn sót lại để dựng cờ khởi nghĩa ở khoảng Nghệ-Tĩnh. Bởi vậy có một lúc nhiều khách rượu làng chơi, cùng tôi giao-du lui tới thân mật lắm.
Bộ hạ cũ của Phan tướng-công là Quỳnh-Quảng và môn hạ cũa Bạch-xỉ[1] là bọn Kiễm và Cọng hay ra vào lui tới nhà tôi luôn.
Nhà tôi là nhà làm nghề dậy học, nhưng mà học trò chỉ ở nhà ngoài, còn nhà trong thì chứa đầy khách hào-kiệt sơn-lâm. Các ông đồ nho trong xóm gặp lúc đi ngang chợt ngó thấy tình trạng như thế, đều lắc đầu lè lưỡi, đến đỗi lần sau các ông không dám day mặt ngó vào nhà tôi nữa.
Việc chúng tôi mưu tính lần hồi chín chắn, gần tới ngày hẹn nhau phát lên rồi.
Song ông bạn thân là Đặng-quân Thái-Thân nói với tôi:
— « Xem kỹ lại thời-thế chưa có chỗ nào mình đảng thừa cơ làm việc lớn. Bọn ta vội vã làm càn, chắc là không xong việc gì được đâu. Nhưng ta cũng phải làm sao để chỉ tỏ cho người Pháp biết rằng quốc dân ta chẳng phải toàn là hạng người quá hèn, vậy thì ta cứ mạo hiểm làm một phen cũng được, có điều là mong ước sao chúng ta cất tiếng lên trước rồi phải có người nối lời sau mới được.
« Nhưng nếu ta chỉ khởi sự trong khoảng Nghệ Tĩnh mà thôi, tôi e như chuyện cái thai đứa nhỏ khó đẻ, ở trong bụng mẹ lọt ra chưa kịp khóc oa-oa mấy tiếng thì đã chết non mất rồi. Tôi trộm suy nghĩ mà lo ngại dùm cho tiên-sinh chỗ đó.
« Theo ý tôi tưởng, trước hết ta nên vô Nam ra Bắc, cầu anh em hào-kiệt ở hai nơi cùng làm việc với ta. Đất Bắc-kỳ vốn nihều nghĩa-sĩ, từ Quảng-nam trở vô Nam-trung cũng không thiếu gì hạng người khảng-khái bi-ca. Ta lấy nghĩa đề huê với họ rồi tất cã anh em ba nơi đồng-thời khởi-nghỉa, để chia bớt sức mạnh của bên địch, mà vây cánh đồ đảng chúng ta đông, như vậy họa chăng mới làm nên công việc ».
Đặng-quân vốn người hăng hái, gan dạ, nhân-phẩm lại cao, trải 10 năm vừa là thầy vừa là bạn tôi. Nay nghe lời ông nói rất nhằm, tôi mới tỉnh-ngộ, liền bàn định trước hết hãy vô Nam-trung, rồi sau sẽ ra ngoài Bắc, liên-kết với các phe-đảng anh em toàn-quốc, để sắp đặt khởi-nghĩa sau.
Lúc bấy giờ bạn đồng niên với tôi, ông Đặng-văn-Bá củng tán-thành chí tôi đã định, bèn cùng tôi đi vô trong Nam.
⁂
Tôi vô Nam chuyến này, nghe nói trong đảng cần-vương hai tỉnh Quảng-Nam Quảng-ngãi, có viên kiện-tướng là ông Nguyễn-Thành, sau khi bị bắt nhờ có Nguyển-Thân cứu dùm, may mà được tha, giờ ông đang ở trong núi làm ăn. Song chí khí hồi xưa vẫn còn nồng nàn, chưa phải là tro tàn lửa nguội, chẳng qua như chim cắt đang đợi có gió thu đó thôi.
Mùa xuân, tháng hai năm Quý-mão, tôi với hai họ Đặng cùng vô Quảng-nam. Lúc đi ngang Huế, gặp ông Lê-Võ từ Bình-Định trở về tới đó.
Lê-quân vốn con nhà làm tướng. Bốn người anh đều chết vì nạn nước. Ông nhỏ tuổi nhất trong nhà, thành ra may mắn chưa chết. Khi gặp tôi ở kinh-thành, Lê-quân tỏ bầy chí khí như phơi gan trải mật. Chúng tôi hôm sớm quấn quýt với nhau, trở nên thân thiết. Rồi cùng chúng tôi đi vô Quảng-Nam, tìm đến ra mặt cụ Nguyễn-Thành.
Ông cụ này, hồi khởi nghĩa-binh mới có 18 tuổi, đã xông pha hùng hổ, nhiều lần đánh bên địch phải thua; họ khen cụ biết cách cầm quân. Cụ chính là người trội nhất của nghĩa-đảng vậy.
Chúng tôi đến, cụ mới làm quen mà đã coi như bạn thân lâu ngày. Anh em cùng ngồi quây quần uống rượu nói chuyện. Cụ Nguyễn-Thành bàn bạc công việc thiên hạ một cách hùng hồn và rất rành mạch đúng lẽ.
Tôi đem chí muốn ra phân trần. Cụ vỗ tay, nói:
— « Hay dữ! Thuở nay, ai muốn mưu toan đại-sự, trước hết phải cần ba điều này: một là thu phục lòng người, hai là góp số tiền lớn, ba là sắp đặt mua sắm quân-khí cho đủ. Hể lòng người ta đã chịu tin phục thì số tiền lớn có thể góp được. Có tiền thì vấn đề quân-giới, không khó giải quyết đâu.
« Nhưng phải hiểu dân trí và tập-quán cũa dân nước nhà, không thể nào bắt chước làm theo châu Âu cho được. Bọn ta muốn có cách kêu gọi nhân-tâm cho dễ, nếu không mượn tiếng phò vua giúp chúa thì những nhà sang họ lớn kia, ai chịu phụ-họa theo mình. Vậy thì ta dầu có bụng cứu nước mặc lòng, chẵng qua chỉ chết thân mình cho tròn được một tiếng vậy thôi, ngoài ra không ăn thua lợi ích gì cho việc lớn.
« Vua Hàm-Nghi trốn tránh ở chốn nào, đã lâu không nghe tin tức ra sao. Còn vua Thành-Thái hiện tại thì ở trong tay người Pháp kiềm chế, anh em ta không làm cách gì ra vào thân cận bên mình ngài đặng. Sẵn có dòng dõi của đức Đông-cung Cảnh là đích-tự Cao-hoàng, hiện nay đang còn. Chúng ta khởi nghĩa, nên trước hết tôn ngài lên làm cung-chủ; có thế thì danh nghỉa mới thuận, hiệu lịnh được chuyên, mỗi khi ta cất tiếng kêu gào, thuận theo chiều gió, tất-nhiên có tiếng vang bóng sâu xa lắm vậy. Các ông tính sao? ».
Tôi với hai ông Đặng, Lê, ban đầu thật chúng tôi chưa hề suy tính tới việc tôn người dòng dõi nhà vua. Tới đây nghe Nguyễn-quân, chúng tôi cho là phải lẽ lắm.
Than ôi! Trí dân chưa mỡ, thói cũ chưa chừa, chủ-nghĩa gia-tộc và chủ-nghĩa quốc-gia, ở giữa lúc mới bắt đầu tiếp xúc như vầy, mình muốn nó đánh đổ bao nhiêu thói quen cổ thời mà quét đi cho sạch, nào có phải là chuyện dễ dàng. Tuy vậy, nghe mấy lời Nguyễn-quân vừa mới bầy tỏ, tôi không chịu khuất phục cũng chẳng được nào!
⁂
- ▲ Một người đồng thời với cụ Phan-đình-Phùng, lấy hiệu Bạch-xỉ, vì có câu sấm truyền « Bạch-xỉ sanh thiên hạ ninh », bèn tự xưng hoàng-đế, tụ tập đồ đãng ở trên núi Đại-hàm. Xin coi cuốn « Phan-đình-Phùng » của Đào-trinh-Nhất có nói rõ về người lạ ấy.