Đời cách mạng Phan Bội Châu/Gặp Lương Khải Siêu và Khuyển Dưỡng Nghị

GẶP LƯƠNG-KHẢI-SIÊU VÀ KHUYỂN-DƯỠNG-NGHỊ

LÚC tôi đến tỉnh thành Quảng-đông, chính là lúc Sầm-xuân Huyền đang làm tổng-đốc Lưỡng-Quảng.

Tôi gửi cho Sầm một bức thư, nói rõ tình hình tỉnh Quảng và nước Nam ở giáp-ranh nhau như thể là môi với răng; hễ môi hở thì răng phải lạnh. Lại nhắc đến tình nghĩa hai nước lâu đời, kẻ chúa người phiên thân thiết với nhau; nay tôi cầu xin họ Sầm giúp cho nước Nam bất cứ về mặt nào cũng được.

Nhưng tôi gửi thư mấy ngày, chẳng thấy họ Sầm trả lời gì hết. Chắc lão sợ người âu tây như cọp, ấy là thói quen của đám quan lại nhà Thanh mình không lạ gì.

Trở về Hương-cảng, đợi kỳ tầu qua Nhật. Song vì hồi này cuộc hòa giữa Nga với Nhật bàn định chưa xong, thành ra ở Hương-cảng không có tàu Nhật, tôi phải đáp tàu Chiêu-thương đi lên Thượng-hải..

Lúc ấy đã sau ngày rằm tháng ba.

Tới Thượng-hải, mới thấy cuộc lữ hành của mình có lắm nông nổi khó khăn đẻ ra lần hồi. Việc khó khăn thứ nhất, là ngôn ngữ. Cả tiếng Anh lẫn tiếng Tàu, tôi chưa từng học tập bao giờ.

Cũng may cho mình giao tiếp đều là người Tàu. Nếu biết chữ Tàu thì có thể dùng ngọn bút thay thế cho tấc lưỡi. Nhưng cũng bất tiện đáo để.

Than ôi! Sinh ra giữa thời đại là thế-kỷ 19, 20 này, ai không có học-thuật giỏi dang thì không thế nào cùng thế giới tranh-cạnh sống còn cho được. Ngôn-ngữ văn-tự chính là kẻ dẫn đường đi tới học-thuật. Người ngu dốt quê mùa như tôi, mà khỏi bị đào thải, là may mắn biết bao.

Tuy vậy, lúc đó tôi đã 40 tuổi, bị công việc của đảng ràng buộc nơi mình, mình phải vì đảng mà ra sức lo chạy, đến đỗi cơm không biết ngon, chiếu không biết ấm, bây giớ dầu cho mình có muốn ôm sách đi học như hồi thi-cử trước kia, cũng không có ngày giờ nào mà đi học được nữa. Than ôi! Sa đà ngày tháng, chớp mắt ra không, mài miệt công danh, hối mình đã lỡ, tôi khuyên tất cả thanh-niên nước nhà, muôn vàn xin chớ bước lầm vào con đường cũa tôi.

Thượng tuần tháng tư, tôi đáp tầu Nhật ở bến Thượng-Hải, trung tuần thì đến Hoành-tân, tôi tạm ở lại đây hơn một tuần lễ.

Lúc đầu tôi xuất dương không biết một tiếng Nhật nào. lại cũng không ai giới thiệu, thành ra lúc đi đường cần dùng chuyện chi, đều cậy chú lính gác đường; chú chỉ vẻ cho mình một cách rất tử tế.

Thấy vậy lòng tôi rất cảm phục chính sách cảnh sát của Nhật-bản sắp đặt hẳn hoi, trọn vẹn; ngó lại chế độ cảnh-sát ở xứ mình mà buồn. Lúc đó nhà văn-học Trung-hoa là Lương-Nhiệm-công Khải-Siêu đang ở Hoành-tân làm chủ « Tân-Dân Tùng-báo ». Nghe nói họ Dương ở Nhật lâu ngày hơi rõ công việc nước Nhật, tôi bèn quyết định trước hết tới ra mắt họ Lương để cầu họ Lương giới thiệu với người Nhật.

Tuy là tôi với Lương chưa hề gặp mặt quen nhau lần nào, nhưng tôi nghĩ Lương là bực người mới, chắc có con mắt và tư-tưởng không như bọn tầm thường, Tôi liền viết một bức thư xin ra mắt. Trong thư có câu như vầy: Ra đời khóc một tiếng, đã là tương tri, sách vở đọc mười năm, trở nên thông gia ». (Lạc địa nhất thinh khóc, tức dĩ tương tri, đọc thơ thập niên nhởn, toại thành thông gia). Tôi lấy mấy câu đó làm gốc để cầu ra mắt họ Lương.

Tiếp được thư Lương mời tôi vào lập tức. Chúng tôi lấy bút mực nói chuyện. Lương hỏi tôi qua đây có ý gì; lại hỏi tình hình người Pháp cai trị nước Việt ra sao. Tôi lấy làm tiếc lúc ấy chỉ kể đại khái, vì câu chuyện quá dài không thể một lúc bút thừa đàm mà nói cho Lương biết hết được. Rồi đó tôi viết ra cuốn « Việt-nam vong quốc sử 越 南 亡 國 史 », đưa trọn bản-thảo cho Lương đem ra in. Bước đầu tôi xuất dương mới viết sách là một lần thứ nhất.

Sau khi họ Lương gặp tôi rồi, lấy cặp mắt xanh đãi tôi rất tử tế. Nhân đó tôi nói cho Lương nghe việc chúng tôi mưu tính cậy nhờ người Nhật giúp cho khí giới để khởi binh đánh đổ chính phủ Pháp. Lương nói:

— Nhiệt-tâm của các ông như thế, sức tôi có được tới đâu tôi giúp liền tới đó, không hề chạy chối. Nhưng nghĩ lại sự giúp sức cho đảng cách mạng đánh đổ chánh-phủ, thuở nay các nước không có lệ đó bao giờ. Nếu có chăng nữa, chỉ là lúc nào hai nước có chuyện xích mích tới đánh nhau mà thôi. Nay hai nước Pháp Nhật chưa tới cơ-hội xích-mích đánh nhau, có khi nào chánh-phủ Nhật chịu giúp khí giới cho các ông.

« Nghĩ tới cách khác, duy có mấy chánh-đảng của dân họ đem sức riêng giúp ngầm các ông, họa chăng có thể, Trong mấy dân-đảng ở nước Nhật hiện thời, chỉ có đảng Tấn-bộ nhiều thế lực mà Bá-tước Đại-ôi và Khuyển-dưởng-Nghị chính là hai người đầu đảng. Nếu các ông muốn làm quen hai người đó thì tôi giới thiệu dùm. »

Rồi họ Lương cùng tôi đi Đông-kinh yết kiến Khuyển-dưỡng-Nghị 犬 養 毅. Sau Khuyển-dưỡng-Nghị dẫn tôi tới ra mắt Đại-ô Bá-tước. 大 隈 重 信. Về sau đảng chúng tôi cùng dân-đảng nước Nhật có quan hệ với nhau, đầu giây mối nhợ từ lúc này mà ra vậy.

Mấy ngày sau Khuyển-dưỡng-Nghị lại giới thiệu tôi với các vị yếu-nhân trong dân-đảng.

Lúc này Phước-đảo An-chánh đang làm tham-mưu-trưởng, Căn-tàn-Nhất làm đầu hội « Đông Á Đồng-văn », cả hai đều hoan-nghinh tôi.

Tôi liền nhân dịp tỏ bày ý muốn của đảng chúng tôi cầu viện. Họ nói:

— Phàm là nước đồng-châu đồng chủng với Nhật-bản thì quốc-dân Nhật-bản đều vui lòng giúp đỡ phò-trì cho nhau luôn luôn. Nhưng mà việc này có quan hệ đến quốc-tế, phải làm sao được chính-phủ ngầm chịu giúp cho thì mới có thể làm. Rủi việc đánh Nga vừa mới xong, chính-phủ nước tôi chưa rảnh mà ngó ngàng đến việc nào khác được. Các ông rán đợi ít lúc, dân-đảng chúng tôi xin hết lòng với các ông, thế nào cũng có ngày đạt tới mục-đích đừng lo.

Họ lại hỏi tôn-chỉ của đảng chúng tôi là quân-chủ hay dân-chủ? Tôi đáp:

— Mục-đích của đảng chúng tôi bây giờ cốt thiết hơn hết là làm cách nào bắt buộc người Pháp trả quyền độc-lập lại cho chúng tôi đã, còn như quân-chủ hay dân-chủ lại là một vấn-đề khác, giờ chưa nghĩ đến. Song cứ theo lịch-sử nước tôi xưa nay và dân-trí hiện-tại, thì quân-chủ phải hơn. Bởi vậy đảng chúng tôi đã tôn một vị hoàng-thân là ông Kỳ-ngoại-hầu lên làm hội-chủ, thế là chúng tôi sắp đặt quân-chủ nay mai đó.

Người Nhật vốn tôn trọng đức Thiên-hoàng, tức là trợ tán-thành chánh-thể quân-chủ, cho nên họ cho lời tôi nói là phải.

Họ lại nói với tôi:

— Nay các ông rước được vị Hoàng-thân của quý-quốc sang đây, thì giao-tình của chúng ta càng thêm tốt đẹp. Các ông nghĩ có phải không?

Tôi nghĩ việc cầu viện, có thành hay không chưa biết. Nhưng tôi đã trốn nước ra ngoài như vậy, nếu tiếng tăm bay ra, rủi ro muôn một mà Hội-chủ có hề gì, chắc là ảnh hưởng đến việc đảng lớn lắm. Bây giờ tôi bèn quyết kế trở về nước để mời Hội-chủ xuất dương.