Trang:Quoc van trich diem 1930.pdf/188

168

VĂN XUÔI CỔ

Sách Lễ-ký nói rằng: « Con hiếu có lòng yêu cha mẹ lắm, tất có nét mặt hòa-thuận, có nét mặt hòa-thuận tất có lòng êm ái »; lại nói rằng: « Cha mẹ yêu ai mình cũng phải yêu. » Ông Mạnh-tử nói rằng: « Người nhân ở với em không để oán giận trong lòng, chỉ biết thân yêu mà thôi. » Luận-ngữ nói rằng: « Ai cũng nên yêu, mà thân với người nhân »; lại nói rằng: « Ông vua tiêu dùng^[1] nên hà-tiện, mà yêu nhân-dân. » Như thế thời tình yêu trị vậy.

Đại-học nói rằng: « Mình ghét người ta vô lễ với mình, thời mình không nên lấy điều vô lễ sai kẻ dưới; mình ghét kẻ dưới bất trung với mình, thời mình không nên lấy điều bất trung thờ người trên »; lại nói rằng: « Người dở thì ghét, nhưng người ta có nết tốt cũng phải biết cho người ta. » Như thế thời tình ghét trị vậy.

Đức Thánh nói rằng: « Mình muốn nhân thời nhân đến. » Đại-học nói rằng: « Ông vua muốn cho đức tốt rõ rệt trong thiên-hạ, tất phải trị nước trước, muốn tầy nhà tất phải sửa mình trước. » Như thế thời tình muốn trị vậy.

Những các nết ấy khi phát ra ngoài mà đâu vào đấy, chẳng phải là tính hay rư? Nếu mà trái lại thời là buông thả mất vậy. Nói tóm lại, thời tâm hay theo tính-tình, có biết ngăn cấm tâm trước, thời mới biết tránh điều dở mà theo điều hay.

Bùi-huy-Bích (Lữ-trung tạp thuyết)
Trần-văn-Ngoạn dịch (Nam-phong, số 19)

Cụ hiệu Tồn-Am, sinh năm 1744, đỗ (đậu) hoàng-giáp, làm quan triều vua Lê Hiển-tôn đến chức Hành-tham-tụng. Đến khi nhà Tây-Sơn dứt nhà Lê, mời thế nào cụ cũng không ra làm quan, đi tránh một nơi ngâm vịnh và trước thuật. — Trong bài này cụ lấy lời thánh hiền và chữ kinh truyện để dạy người ta cách trị thất tình.

CHÚ THÍCH. — 1. Học-trò đức Khổng-tử. — 2. Nhạc-chính-Tử là học-trò giỏi ông Mạnh. — 3. Học-trò hiền đức Khổng-tử. — 4. Văn là vua Văn-vương nhà Chu đánh nước Sùng nước Mật; Vũ là Chu Vũ-

---

1. ▲ Sài.